Tam Kiedyś Była Rzeczpospolita. Ziemie Litewskie | Autor: Jerzy Besala

  Jerzy Besala, historyk, którego zainteresowania badawcze od lat oscylują wokół czasów Rzeczypospolitej szlacheckiej tym razem oddaje w ręce czytelników monumentalną, kompletną syntezę dziejów ziem litewskich. „Tam kiedyś była Rzeczpospolita. Ziemie litewskie” to kolejna już, choć nie ostatnia, część serii książek tego autora traktujących o losach dawnych Kresów Wschodnich, która odsłania przed czytelnikami burzliwe dzieje Auszktoty (Litwy właściwej) i Żmudzi, począwszy od mitycznych prapoczątków tych ziem a skończywszy na odniesieniach do współczesnej sytuacji społeczno-politycznej jednego z Naszych wschodnich sąsiadów.

Autor rozprawia się z mitami na temat rzymskiego pochodzenia Litwinów. Pokazuje mało znane dotąd w polskiej historiografii oblicze wielkiego księcia litewskiego Witolda Kiejstutowicza, ze szczegółami odtwarza wyjątkowo trudne dla Litwinów kulisy zawarcia unii lubelskiej i dba o to, aby czytelnik pozyskał rzetelną wiedzę o dawnej Litwie i jej mieszkańcach. Nie pozostawia przy tym pola na domysły i, jak przystało na dobrego historyka, swoje rozważania opiera na rozległym materiale źródłowym oraz imponującej literaturze przedmiotu, co czyni tę książkę szczególnie wartościową dla wszystkich zainteresowanych konkretnymi okresami w dziejach tytułowej krainy.

Nie sposób mówić o ziemiach litewskich w izolacji od historii Rzeczypospolitej. W końcu przez dziesiątki lat, mimo licznych obiekcji ze strony Litwinów, ziemie polsko-litewskie stanowiły jeden organizm państwowy w postaci Rzeczpospolitej Obojga Narodów z jej wspólnym władcą, rozległym terytorium i szeregiem tożsamych problemów natury politycznej. Zależność ta ma również odbicie w książce Jerzego Besali. Zasadniczą część tej publikacji stanowi bowiem szczegółowa analiza losów Wielkiego Księstwa Litewskiego w okresie rządów kolejnych panujących z dynastii Jagiellonów. Autor nie stroni od opisów walk prowadzonych przez mieszkańców Korony i Litwy z agresywnymi sąsiadami. Wiele miejsca poświęca również na przedstawienie stosunków bojarów litewskich wobec poszczególnych rządzących, wyjaśniając tym samym, skąd u Litwinów taka niechęć wobec Władysława Jagiełły czy ogromny szacunek, jakim darzą oni postać Aleksandra Jagiellończyka. Ta wyjątkowo ciekawa opowieść o dziejach narodu, który choć historycznie bliski Polakom, nie jeden raz okazywał się politycznie daleki.

Szczególną „perełką” dla czytelników zaznajomionych z historią Wielkiego Księstwa Litewskiego mogą okazać się dwa ostatnie rozdziały książki poświęcone miejscom znanym i mniej znanym na charakteryzowanym terenie oraz rodom, które z bardziej lub mniej pochlebnych względów zapisały się w litewskiej historii lub zostały z niej celowo wykluczone. Do stworzenia tych rozdziałów autor, podobnie jak w przypadku poprzednich części, wykorzystał dostępną historiografię polską i litewską, publikacje naukowe prezentujące złożone dzieje np. Billewiczów, Chodkiewiczów, Paców czy Ogińskich oraz rozmaite pozycje o charakterze demograficznym. W oparciu o tak rozległą bibliografię powstał zapis niezwykle interesujących wątków z historii lokalnej, stanowiących istotne uzupełnienie treści dziejów państwa litewskiego.

Książka autorstwa Jerzego Besali urzeka nie tylko treścią. Każdy z kolejnych sześciu rozdziałów otwiera fotografia wyjątkowych dla historii Litwy miejsc. Ujęcia te, choć nie w kolorze, pozwalają czytelnikom poznać architekturę Wilna, Kowna, Troków, Krewa, Soleczników czy Kiejdan i poczuć klimat miejsc, które obok ich mieszkańców, mimowolnie stają się bohaterami tej książki. Nie sposób nie wspomnieć również o nietuzinkowej okładce tej części cyklu, do stworzenia której wykorzystano słynny obraz Bacciarellego upamiętniający wydarzenia roku 1569 oraz dokument wojewody mołdawskiego ślubującego wierność wobec założyciela dynastii Jagiellonów. To niebywałe połączenie obrazów i treści zawartych w tej książce mimowolnie skłania do refleksji nad trudnym sąsiedztwem Polaków i Litwinów, którego echa docierają do Nas po dziś dzień.

„Tam kiedyś była Rzeczpospolita. Ziemie litewskie” to pozycja dedykowana miłośnikom historii dawnych ziem polskich oraz czytelnikom zaznajomionych z dorobkiem naukowym Jerzego Besali. Książka ta jest istotnym głosem w badaniach nad przeszłością Litwy i stosunków polsko-litewskich na przestrzeni dziejów. Może ona także stanowić punkt wyjścia dla dalszych naukowych rozważań nad wybranymi aspektami z historii politycznej, wojskowej czy społecznej litewskiego narodu.