Sytuacja Norwida – Sytuacja Baudelaire'a | Autor: Magdalena Siwiec

 „Nade wszystko romantyzm to dlań właśnie sztuka nowoczesna, którą opatruje określeniami: intymność, uduchowienie, kolor, lot ku nieskończoności (aspiration vers ifnini) 1 .

Obok drobiazgowej analizy wybranych elementów z dorobku literackiego oby pisarzy, czytelnik omawianej rozprawy w istocie uda się w podróż ku realiom sztuki dziewiętnastowiecznej. Jeżeli romantycy, apologeci swej epoki z nostalgią wpatrywali się w widok rozszalałego morza, czy chmurnego i gniewnego nieba, tak – jestem o tym przekonany – każdy, kto sięgnie po tę książkę, z nie lada satysfakcją podczas lektury samoistnie otoczy się wianuszkiem najwybitniejszych nazwisk z świata sztuki, gdzie Norwid i Baudelaire poznawszy swych ojców założycieli, rychło zerwą z dominującymi podówczas trendami wyegzaltowanych romantyków, a to na rzecz sztuki tak zakorzenionej „w”, jak i stojącej „w opozycji do” ideałów, o których mowa w rozdziale trzecim omawianej rozprawy, pt. „Wobec romantyzmu”. Wszak Norwid i Baudelaire z niezwykłą siłą twórczą starali się, jeśli można tak powiedzieć wyplątać z kłębowiska pojęć i terminów, styli i estetyk romantyków pokroju kolejno: Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego oraz Chateaubrianda, Hugo czy Gautiera2 . Autorka omawianej rozpraw w bardzo przystępny sposób odmalowuje słowem szeroki kontekst wewnętrznego konfliktu obu kanonicznych już dzisiaj pisarzy, który to konflikt stał się jednym z głównych kół zamachowych dla ich anty-romantycznych przedsięwzięć na polu literatury.

I tak pierwsze trzy rozdziały paralel nowoczesności Siwiec na tyle, na ile jest to możliwe w precyzyjny sposób rekonstruują sytuację, w jakiej znaleźli się obaj pisarze urodzeni tego samego 1821 roku. Jak pisze: „Od czasów Chateaubrianda pisarze dawali wyraz – mniej bądź bardziej bezpośrednio – przekonaniu, że żyją w epoce przejściowej, kiedy stary język już uległ przewartościowaniu, nowy się jeszcze nie utrwalił”3 .

Dynamika zmian moim zdaniem dotykała w owym czasie niemal wszystkich przejawów życia ówczesnego człowieka, niezależnie od zajmowanego statusu czy pełnionej funkcji społecznej. Stanie się to jasne, gdy, na przykład uzmysłowimy sobie, jak wiele uległo zmianie w sposobie życia mieszkańców coraz liczniejszych miast i miasteczek 1 Siwiec Magdalena, „Sytuacja Norwida – Sytuacja Boudelair’a. Paralele nowoczesnośi”., Wydawnictwo Universitas, Kraków 2021 r., s. 60. 2 Zob. s 59. 3 Tamże, s. 66. 2 skomunikowanych ze sobą choćby koleją żelazną, sieciami dróg, elektrycznością. U progu dziewiętnastego stulecia mamy także do czynienia z gwałtownym rozwojem prasy, dokumentem prasowym, reportażem. Z kolei opracowania krytyczne tyczące się sztuki, estetyki i filozofii są coraz łatwiej dostępne dla przeciętnego mieszczanina czy zarządcy ziemskiego. Demokratyzacja mediów (piśmiennictwa, fotografii – sztuki w ogóle) stworzyła ogromne pole do dyskusji na temat tego, co tuż za rogiem, a więc rodzącej się nowoczesności i sztuki nowej. Siwiec, powołując się na słowa Theodora W. Adorna oraz Maxa Horkheimera w czwartym rozdziale Paralel nowoczesności pisze: „Rozwój cywilizacji przyspiesza, a doświadczenie pisarzy staje się niegościnne, »oślepiające doświadczenie nowej epoki przemysłu«. To konsekwencja zmian zapoczątkowanych przez oświecenie, które w dialektycznym procesie (…) odwróciło się przeciw sobie, odczarowawszy mity, samo się w mitologie uwikłało. »Ludzie płacą za pomnażanie swojej władzy wyobcowaniem od tego, nad czym władzę sprawują«” 4 .

Obu pisarzy przepełniało uczucie zbliżającego się końca znanego świata, pewnej kultury, a nawet cywilizacji, co rzecz jasna rodziło niepokój i strach, a co miało wreszcie także charakter szalenie ekspresywny. Ci „historycy teraźniejszości” skupiali swą uwagę na tym co przeszłe, ale przede wszystkim na tym, co tu i teraz. Argumentów na potwierdzenie wyżej zakreślonej tezy czytelnik w opracowaniu Siwiec znajdzie wiele.

Autorka w sposób analityczny i drobiazgowy wsparłszy się na wybranych przez siebie fragmentach wierszy, listów czy artykułów w przekonywujący sposób dowodzi racji stawianych tez. Pod tym względem jest to książka niezwykle bogata, inspirująca, a przez to godna polecenia. U progu umasowienia oraz demokratyzacji sztuki i kultury ostrze krytyki obu pisarzy spada także na karki coraz bardziej zagubionych odbiorców: „Poddają oni ostrej krytyce nie tylko efemeryczność, nietrwałość, zmienność ale i łatwość sztuki, która – jak przekonuje Siwiec – jako rozrywka niczego nie wymaga od czytelnika. Sytuacja obu poetów wiąże się z poczuciem bycia obok, osobno, a zatem z autonomią, ale i z alienacją. Tak kwestia uwyraźnia się szczególnie w ich relacji z czytelnikiem, który jest już czytelnikiem epoki »Panteizmu druku« i który – właśnie dlatego – ma problem z zrozumieniem poezji.– konstatuje Siwiec” 5 .

Norwid i Baudelaire przewrotnie rzecz ujmując równie dobrze krytykują i naszą rzeczywistość, w której na polu wszelakich przedsięwzięć artystycznych nierzadko w większej mierze idzie o sukces, a nie o prawdę czy piękno. Jak wspomniałem wyżej, obaj dostrzegali zagrożenia dynamicznie samonapędzającej się kultury nowoczesnej, a więc 4 Tamże, s. 136. 5 Tamże, s. 150. 3 kultury masowej, nierzadko kiczowatej czy pozbawionej wartościowej artystycznie i poznawczo treści. Dla mnie realia dziewiętnastowiecznej Europy są szalenie intrygujące między innymi z tych właśnie powodów. Jakie znaleźli oni wyjście?, w czym upatrywali nadziei?, w jakich formach wyrazu artystycznego i w jakich jego aspektach dopatrywali się oni możliwości doświadczenia tego, co piękne oraz tego, co choćby bliskie prawdy?

Na te i inne pytania drogi czytelniku odnajdziesz bardzo szczegółowe odpowiedzi w dalszej części, umyślnie niewzmiankowanych przeze mnie fragmentach monografii Magdaleny Siwiec. Celem tegoż tekstu nie jest krótki opis treści tej arcyciekawej książki, lecz zachęta do jej lektury. Jeśli drogi czytelniku intrygują Cię arkana narodzin nowoczesnego świata w ogóle, ale przede wszystkim świata sztuki i literatury to „Sytuacja Norwida – Sytuacja Baudelaire’a. Paralele nowoczesności”. jest właśnie dla Ciebie.

Czy trudno o lepszych korespondentów „historii teraźniejszości” dziewiętnastowiecznej Europy? – tak, trudno. Są to bowiem jednostki wybitne, w duszach których najdrobniejsze fakty i wydarzenia wzbudzają rozmaite uczucia i wątpliwości, lęki oraz obawy, a także szczególne dla romantyków uczucie melancholii (zob. rozdział V). Obaj mości panowie prowadzą nas „W stronę nowej estetyki” (zob. Rozdział VII), wcześniej oddając się swoistemu hamletyzowaniu (zob. rozdział VI). W dobie narastającego kryzysu utartego już kanonu wartości (zob. rozdział VIII), łatwo jest popaść w ironię, w krainę świata „sztuki dla sztuki”, w którym nie ma za wiele miejsca dla odbiorcy pozbawionego ducha i artystów goniących jedynie za sukcesem. Warto się w słuchać w tę narrację, ponieważ nie traci ona w wielu punktach na aktualności. Także i w tym sensie praca Magdaleny Siwiec do mnie przemawia. Autorka omawianej rozprawy odsyła nas do obszernej bibliografii, do tekstów źródłowych i krytycznych, opracowań literackich, a także prac filozoficznych, co samo w sobie jest fascynujące i niezwykle ciekawe. Innymi słowy jest to książka ważna, ciekawa, wciągająca i szalenie precyzyjna w swej analizie, wykładni oraz opisie.