Idiota | Autor: Fiodor Dostojewski

Idiota to powieść wielka. Nie tylko ze względu na liczbę stron i rozmiar fabularny, ale przede wszystkim na obrazy, jakie kreuje. To utwór nadzwyczajnie złożony, utkany z tego wszystkiego, czego świadomy czytelnik może oczekiwać, czego może pragnąć. Dostojewski przedstawia odbiorcy rozmaite prawidła, które stanowią zarówno o naszym świecie, tajemniczej Rosji, jak i o nas samych. Wyciąga z wnętrza człowieka wszystko to, co o nim stanowi, co nim kieruje tudzież wpływa na decyzje, jakie podejmuje, oraz na postawy, które zajmuje. To utwór bogaty w portrety psychologiczne, umożliwiający dokładnie i długotrwałe przyglądanie się poszczególnym bohaterom, skłaniające do wysnuwania spostrzeżeń, tez i myśli, których świadomość ewidentnie ubogaca czytelnika. To książka wymierna i ważna – intryguje, rozwija, pochłania, zmusza do refleksji. Wszystkie potrzeby, jakie lektura może spełnić, zostają przez nią zrealizowane.

Dostojewski kreuje postacie, które zachwycają jednostkowością – wyrazistością, osobliwością, starannym poprowadzeniem oraz osadzeniem w sieci relacji, które uwypukla znamienności i cele konkretnych bohaterów. To książka, w której dokonuje się panorama charakterów, wartości, postaw, idei oraz zamierzeń, mówiących niemało o ludzkiej naturze, o relacjach międzyludzkich i prądach, które determinują nasze życie. Popełnione zostają światy i światki – wspólne dla wszystkich postaci oraz indywidualne – niosące wartość ich realizacją. Czytelnik dostrzega bowiem wszystko to, co stanowi o wykreowanej przez autora rzeczywistości, przez pryzmat wielu płaszczyzn: ogólnej wymowy świata, w którym żyją bohaterowie, przez konkretne myśli, zamierzenia i stanowiska, przez sytuacje i wpływy, oraz najgłębsze uczucia, emocje i potrzeby, nad którymi nie potrafimy panować. W rezultacie może przerzucić zgromadzoną wiedzę o literackiej wizji świata na środowisko, w którym żyje, konfrontując bodźce i prawidła. Bo Idiota to przede wszystkim powieść prawdziwa, ujmująca rzetelnością i wymiernością wizji.

To, co przede wszystkim intryguje w recenzowanej książce, to wielowymiarowy portret głównego bohatera, księcia Myszkina, który przybywa do Rosji ze Szwajcarii. Przybywa bez majątku, jednak szybko wzbogaca się, otrzymując spadek. Jego życie zostaje również wzbogacone – choć początkowo trudno stwierdzić, czy korzystnie – miłością. A właściwie miłościami – do Nastazji Filipownej i Agłai Iwanownej. To właśnie wobec tych kobiet rozdarte jest serce bohatera, to właśnie dla nich gubi rozsądek, zatracając się w uczuciu. Dostojewski kreśli wizję jego zakochania w sposób szeroki, uwypuklając wszystkie te zachowania i postawy, które świadczą o naiwności Myszkina i idealizacji w postrzeganiu wybranek. Kontrastuje również to, co piękne, proste i szlachetne w jego uczuciu, z tym, co podłe, brudne i zagmatwane – zarówno w zachowaniach bohaterek, jak i w środowisku. Idiota prezentuje bowiem pełną panoramę społeczeństwa rosyjskiego – jego mentalności, istoty, wydźwięku, relacji z jednostką – przeciwstawiając ją z postawą księcia. Mamy zatem do czynienia ze skrajnymi obrazami, których współistnienie dopełnia się, uwypuklając pewne prawdy. Z jednej strony Lew Myszkin – dobry, naiwny, piękny w swej prostocie, jednoznaczny, ufny, ciepły, pokorny, a z drugiej nie tylko konkretne sylwetki, ile stworzona przez nie brudna wizja dziewiętnastowiecznego społeczeństwa – trudnego, złego, pozbawionego wartości i pryncypiów. Dostojewski kreśli przy tym wymowne portrety jednostek, wyciągając na wierzch wszystko to, co nieuchwytne i niewygodne – całą niewesołą prawdę, najciemniejsze zakamarki ludzkiej natury i psychiki.

Idiota to powieść absolutnie skończona, idealna pod każdym względem. Zachwyca wymową, ogółem, intrygując przy tym szczegółem, detalem. Kreśli wizję szeroką, prezentując czytelnikowi panoramy wszelakie – emocji, postaw, społeczeństwa, charakterów. Dostojewski przemawia do odbiorcy prostotą przekazu, umiejętnością ukazywania tego, co zepchnięte, co mroczne. Wydobywa z człowieczej duszy, z głębi psychiki wszystkie te cechy, myśli, zdolności, których istnienie wolelibyśmy ukryć. To książka penetrującą naszą naturę, ukazującą przykrą prawdę. Zmusza do intensywnego zastanowienia się, czy warto być dobrym, czy warto być prawym, gdy może to nie tyle przyczynić się do czegoś szlachetnego, do czegoś, co ma wartość, ile przede wszystkim do naszego cierpienia, do naszych niepowodzeń. Bo Myszkin tytułowym idiotą jest nie bez powodu. Za dużo oferował, za bardzo chciał, za mocno wierzył w to, że należy być dobrym. To książka o człowieku ukazanym w pełni – ze wszystkimi przywarami, zdolnościami i prawdami. O tym, jak potrafi być szlachetny i piękny, oraz o tym, jak potrafi nisko upaść, jaki potrafi być podły, nikczemny. Książka ważna, niewątpliwie warta lektury.

Chyba nie ma na świecie człowieka, który nie doceniłby kunsztu Dostojewskiego. Taki pisarz, jak on zdarzał się niezbyt często w kręgu literatury światowej. Już od wielu lat byłam zafascynowana jego sposobem ukazywania ludzkiej psychiki oraz trudności, które napotykali jego bohaterowie. Dlatego podczas lektury Idioty czułam się jakbym powróciła do dawnego przyjaciela, o którym już zapomniałam. Totalnie zanurzyłam się w świecie Dostojewskiego i pozwoliłam się poprowadzić w świat zupełnie nieznany, a zarazem przez wielu zapomniany.

Powieść przedstawia losy Lwa Myszkina. Książę tylko z tytułu, bo pozbawiony majątku, pragnie zrobić coś więcej. Myszkin przybywa do Rosji, by zdobyć wielki majątek. Chce naśladować Chrystusa w słowach i czynach. Pragnie być pięknym i dobrym, co zupełnie nie pasuje do czasów, w których przyszło mu żyć. XIX wiek to czasy niezwykle trudne dla każdego człowieka. Ulice wielkich miast toną w przepychu, pięknie udekorowane wystawy sklepowe zachęcają do kupna wyszukanych przedmiotów. Takie są pozory. Niewielu mówi o brudnych i ciemnych uliczkach zamieszkiwanych przez lokalną biedotę oraz przestępców. Również mateczka Rosja jest siedliskiem brudu, zepsucia i moralnej zgnilizny. W takich czasach próżno szukać boskiego wysłannika. Myszkin zupełnie nie przystaje do otaczającej go szarej i brutalnej rzeczywistości. Jest dziecinnie naiwny, wierzy, że każdy jest dobry. Jego odstające od normy zachowanie powoduje, ze nazywany jest idiotą. Z góry skazany jest na niepowodzenie i złudne marzenia. Jednakże, czy po zmianie statusu majątkowego Idiota zachowa ową dziecięcą bezinteresowność i niewinność? Jakich wyborów dokona? Czy wybierze piękną i nieszczęśliwą Nastazję Filipową, czy odda serce młodej i szaleńczo w nim zakochanej Agłai Iwanownej?

Dostojewski tym razem sprawnie polemizuje z poglądami filozofów. Jean Jacques Russeau postulował, że każdy człowiek jest z natury dobry, a ową wrodzoną dobroć traci w wyniku tzw. dobrego wychowania. Pisarz stawia przed czytelnikiem wyzwanie i skłania go ku głębszej refleksji. Czy jest możliwe, by istniał człowiek naprawdę dobry, będący wzorem cnót doskonałości? Czy osoba, którego określilibyśmy mianem ideału człowieczeństwa, spełniałaby także wymagania stawiane jej przez społeczeństwo? Zastanawiająca jest także kwestia czynienia dobra w czasach brudu, głodu i zła. Takie i inne pytania stawia autor przed czytelnikiem. Dzieje bohatera wykreowanego w utworach Dostojewskiego są jedynie przyczynkiem do rozliczenia się z własną naturą. Zawsze dotykają najgłębszych zakamarków ludzkiej psychiki i skłaniają odbiorcę do rozliczenia się z własnymi demonami i podróży w głąb własnej duszy. Pisarz zauważa, że nawet osoby z pozoru idealne kryją w zakamarkach duszy mrok. Mrok, który jest ucieleśnieniem najbardziej tłumionych instynktów i niespełnionych pragnień. Ów mrok czai się i tylko czeka na przejęcie duszy. W obliczu tak silnych i dobrych uczuć mrok powinien nie mieć szans, jednakże literatura Dostojewskiego nie kończy się oczekiwanym happy endem. Pisarz nigdy nie hołdował wymaganiom publiczność i z brutalną szczerością ukazuje, że ludzkie życie jest pasmem nieszczęść, które może zakończyć się tragedią i zniweczyć miłość, nadzieje i szlachetne plany.

Jak zatem ocenić pisarstwo Dostojewskiego, którego powieści uważane są za arcydzieła światowej literatury. Jego utwory zaliczane są do literatury wysokiej, bardzo ambitnej i wymagającej. To nie są pospolite czytadła, lecz angażujące serce i duszę perły literatury, które zmieniają życie osoby je czytającej. Mimo, że pisarz nie tworzy żadnej wartkiej fabuły, nie ma żadnych scen widowiskowych walk ani namiętnych porywów serc, to jego powieści nadal wzbudzają ogromne zainteresowanie i są stale przypominane gronu czytelników. Tak też jest w przypadku Idioty, którego czytałam około 10 lat temu. Byłam wówczas nastolatką i mało rozumiałam, ale byłam w stanie docenić problematykę, którą autor poruszał. Teraz czytając powieść ponownie znalazłam w niej wiele nowych odwołań, problemów, które z nam z życia codziennego. Dostojewski jest jednym z niewielu autorów, których dzieła są uniwersalne i zawsze aktualne. Dlatego tak trudno jest ocenić jego utwór. Nawet dziesięciostopniowa skala byłaby za mała, aby ukazać kunszt artysty. Nawet moje słowo polecenia nie jest wystarczające. Idiotę należy po prostu poczytać i przeżyć po swojemu.