Grabarki. Długi Cień Wojny W Bośni | Autor: Taina Tervonen

  Bilans wojny w Bośni i Hercegowinie, która miała miejsce w latach dziewięćdziesiątych nigdy nie został jednoznacznie ustalony. Podaje się, że w wyniku działań wojennych zginęło około stu tysięcy osób, a kilka milionów ludzi było zmuszonych do ucieczki ze swoich domów. Najwięcej ofiar pochłonęły czystki etniczne, które przyjmowały najczęściej formę masowych morderstw ludności o odmiennej od oprawców nacji. W końcu wojna została zakończona. Pozostały po niej jednak rany w sercach wielu ludzi i tęsknota za najbliższymi. I ciała. Setki anonimowych ciał, pogrzebanych w masowych grobach, bez ceremonii pogrzebowych, bez trumien i tabliczek z nazwiskiem. Zakopanych często w pośpiechu, aby pod ziemią ukryć tajemnicę o tym, co wydarzyło się przed laty.

Taina Tervonen, dziennikarka i twórczyni filmów dokumentalnych, po raz pierwszy pojechała do Bośni w 2013 roku, powtarzając te wizyty jeszcze kilka razy w ciągu kolejnych lat. Jej przewodniczkami były Senem – kierowniczka jednego z ośrodków identyfikacji zwłok oraz Darija, zajmująca się pobieraniem próbek krwi od rodzin ofiar w celu identyfikacji ciał. Autorka miała okazję obserwować ich pracę z bliska. Jeździła wraz z nimi w miejsce odkopywania grobów, przebywała na halach, w których składowano świeżo wykopane ciała, a także podróżowała po kraju odwiedzając rodziny zaginionych. Na trasie reportażu autorki znalazły się miejsca, o których do tej pory nie pisano, takie jak Šejkovača, Tomašica czy. Kozarac.

To właśnie Senem i Darija są tytułowymi grabarkami, choć ta pierwsza pracuje ze zmarłymi, druga zaś z żyjącymi. To one wraz ze współpracownikami pracują przy identyfikacji zwłok, rozkopują mogiły, transportują ciała, pobierają próbki. Walczą z brakiem finansowania swoich badań, z przestarzałymi metodami działań, nadmierną biurokracją i politykami, którzy nie pomagają, a jedynie fotografują się na ceremoniach pogrzebowych przypisując sobie sukces. Kobiety te pokonują wiele trudności, aby oddać zmarłym i żyjącym to, na co zasłużyli. Ich praca ma ogromne znaczenie dla wszystkich mieszkańców Bośni, prawdopodobnie nie ma bowiem wśród nich osoby, która nie straciła podczas wojny kogoś bliskiego. Grabarki walczą o przywrócenie ofiarom godności, a ich rodzinom – spokoju. Pozwalają domknąć okres niepokoju i niepewności.

Bohaterkami reportażu Tainy Tervonen są jednak nie tylko tytułowe grabarki. Są nimi także rodziny, zarówno te, które odnalazły swoich bliskich i miały szansę godnie ich pochować i przeżyć żałobę, jak i te, które wciąż czekają w niepewności co do tego, jaki los spotkał ich mężów, ojców i synów. Autorka oddaje głos tym, którzy przeżyli, ocalonym, którzy często milczą, udają, uciekają, nie chcą rozmawiać lub zwyczajnie nie chcą wiedzieć.

Przede wszystkim jednak bohaterami swojego reportażu autorka uczyniła zmarłych pogrzebanych w masowych grobach. Ludzi, którym najpierw odebrano życie, a następnie godność. Książka Tainy Tervonen to opowieść o ciałach przenoszonych między grobami, zwłokach leżących latami w chłodniach w oczekiwaniu na identyfikację, pomyłkach prowadzących do wydawania rodzinom niewłaściwych ciał.

Jest to jednak opowieść niezwykle wyważona, nie epatująca drastycznymi opisami, pisana z taktem i empatią, kontrastującą z rzeczywistością wojenną i działaniami tych, którzy przed laty doprowadzili do postania masowych grobów. W prozie autorki widać zacięcie twórczyni filmów dokumentalnych. Nie umykają jej szczegóły, drobne gesty, o których wspomina niemal jakby opowiadała film.

To, czego zabrakło w książce Tainy Tervonen to krótki wstęp historyczny dotyczący konfliktu. Autorka przez całą książkę nie zabiera głosu w tej sprawie, nie wspomina o przyczynach, stronach konfliktu ani jego genezie. Zabiera czytelnika od razu w środek wydarzeń, których sama była uczestniczką. Wydaje się, że krótkie nakreślenie sytuacji dodatkowo wzbogaciłoby jej reportaż. Momentami autorka zdaje się zresztą bardziej skupiać na własnych relacjach z napotkanymi osobami, uśmiechach i miłych rozmowach, nawiązujących się przyjaźniach niż na rzeczywistym temacie książki. Wydaje się, że tak poważny temat wymaga poważniejszego podejścia do niego.

Taina Tervone poprzez swój reportaż pokazuje, jakie konsekwencje niesie za sobą wojna na długie lata po jej zakończeniu. Pozwala spojrzeć z różnych perspektyw na konflikt, który podzielił sąsiadów, poznać tragizm bratobójczych walk oczami rodzin. Wydaje się jednak, że z tego tematu i licznych odbytych przez autorkę podróży można było wyciągnąć znacznie więcej. Autorka jest również twórczynią filmu dokumentalnego o tej samej tematyce i momentami można odnieść wrażenie, że „Grabarki” nie są opowieścią stricte o osobach pracujących przy identyfikacji zwłok, zmarłych czy ich rodzinach, ale że jest to opis kulisów powstania filmu dokumentalnego. Niemniej jest to książka warta przeczytania, bo choć pozostawia pewien niedosyt, stanowi obraz cichej rozpaczy i otwiera oczy na rzeczy, o których być może nie mieliśmy wcześniej pojęcia.