Anna Fryczkowska

Kto wpisuje je w ten nurt? Napisałam po prostu dwie powieści obyczajowe, które z racji mojej płci wiele osób automatycznie zakwalifikowało do literatury kobiecej. A przecież gdybym się nazywała Antoni Fryczkowski i była autorką identycznych książek, pewnie by mi Pan nie sugerował, że się w coś wpisują.

Niech mi w takim razie Pan powie, co to jest powieść kobieca. O jaką tematykę chodzi? Jaki jest ten kobiecy sposób opowiadania, stosunek do podejmowanych problemów? Jaki jest też ten styl kobiecy, którym czytelnik nijak się nie podnieca? Bo ciągle nie mam jasności, jak Pan ten gatunek definiuje. Jeśli Pan określa tą nazwą wszystkie popularne czytadła obyczajowe klasy C, to mam jednak wrażenie, że Pan wartościuje. A co do egzorcyzmowania codziennych lęków oraz podnoszenia sobie poziomu endorfin, to cechują one różne rodzaje literatury. Również kryminalną, tradycyjnie przypisywaną mężczyznom.

Ja mam tłumaczyć? Przecież to Pan używa tego określenia. W księgarniach czy bibliotekach, do których ja chodzę, funkcjonuje raczej dużo bardziej użyteczny podział literatury popularnej na romans, literaturę obyczajową, kryminał czy sensację. I tego bym się trzymała.

Poszłam na studia podyplomowe dotyczące płci kulturowej, bo lubię się uczyć. Okazało się, że patrzenie na kulturę z perspektywy genderowej jest bardzo ciekawe, jak każde spojrzenie z nietypowej strony. Zaczynam zauważać, w jakich schematach myślowych, psychologicznych, fabularnych się poruszamy. Czy pan wie, że jeszcze całkiem niedawno w atlasach anatomicznych zamieszczano dwie plansze: ciało człowieka i ciało kobiety? Nikt się temu nie dziwił, bo nasza kultura od wieków traktuje mężczyznę jako normę, a kobietę jako przypadek szczególny bycia człowiekiem. Przesadzam? To proszę sobie przypomnieć swoje pierwsze pytanie.
W naszej kulturze to, co męskie, jest uniwersalne, przezroczyste, normatywne. To, co kobiece, jest nacechowane, niszowe, traktowane z pobłażliwością. Książki, w których kilku kumpli pije wódkę, zastanawiając się nad sensem życia i analizując zalety znajomych pań, nominuje się do nagród literackich i recenzuje w mediach. Powieści, w których kilka kumpelek pije wino, zastanawiając się nad sensem życia i analizując zalety znajomych panów, wsadza się w różowe okładki i określa mianem „literatury kobiecej", która na recenzenckie salony nie ma wstępu.

Ja jednak zupełnie inaczej odczytuję tę pracę. Kozyra, która weszła do męskiej łaźni z przyprawioną atrapą penisa i ręcznikiem przewieszonym przez szyję, który ukrywał jej piersi, była bardzo zaskoczona, że żaden z mężczyzn nie zauważył jej mistyfikacji. Tłumaczono to tym, że panowie byli tak zajęci prezentacją własnego wizerunku, że nie zwracali uwagi na to, co dzieje się dookoła. Moim zdaniem dowodzi to jeszcze czegoś: te tak fundamentalne różnice między płciami w wielu sytuacjach okazują się zupełnie niezauważalne. A jeśli chodzi o przebieranie się za mężczyzn – te rozpaczliwe próby w stylu Piotra Odmieńca Własta nadal są podejmowane. Nawet J. K. Rowling, gdy wysyłała potencjalnym wydawcom „Harry'ego Pottera", nie rozwijała skrótów J. K., żeby być traktowana poważniej.

Cenię wymienione przez Pana pisarki, proszę jednak zwrócić uwagę, że niewiele więcej kobiecych pisarskich nazwisk funkcjonuje w tzw. oficjalnym obiegu. Powieści, o których się nie pisze, nie dyskutuje, których się nie nagradza, nie obronią się same, bo po prostu niewiele osób o nich wie. Wśród powieści wrzucanych do wora opatrzonego pogardliwą metką „literatura kobieca" jest wiele naprawdę dobrych książek. Czy słyszał Pan o powieściach Karoliny Wilczyńskiej czy Danuty Noszczyńskiej? Czy słyszał Pan o Monice Rakusie czy Ewie Madeyskiej? O Magdalenie Zimniak czy o Grażynie Jeromin-Gałuszce? A o kryminałach Joanny Jodełki, Izabeli Żukowskiej czy Agnieszki Krawczyk? O Magdzie Skubisz, Agnieszce Gil czy Annie Łacinie? O Marioli Zaczyńskiej czy Dorocie Cembrzyńskiej-Nogali? To literatura z różnych półek, w swoich gatunkach – doskonała. I co? Broni się sama?

Niesprawiedliwość oficjalnego obiegu kultury widać nie mnie jednej dała się we znaki, skoro w tym samym roku w dwóch krańcach Polski, zupełnie niezależnie od siebie, powstały dwie podobne inicjatywy, które pozwalają wreszcie dojść do głosu pisarkom. Gryfia nagradza kobiety parające się literaturą artystyczną, a Pióro i Pazur – literaturą popularną. Spotkałam się z zarzutem, że to dyskryminacja piszących mężczyzn. Cóż, proponuję w takim razie przyjrzeć się proporcjom płci w nagrodach przyznawanych w istniejących już konkursach. Nagroda Nike: na 16 edycji tylko 3 razy wygrały kobiety. Paszporty Polityki w dziedzinie literatury? Dziewiętnaście edycji i 4 nagrody dla kobiet. I wcale nie mówię tylko o literaturze wyższej. Nagroda Wielkiego Kalibru, przyznawana za najlepszą polską powieść kryminalną? Na dziewięć edycji ledwie dwa razy wygrały kobiety. W nominacjach też te proporcje płciowe są porażające.

Literatura kryminalna, kultura popularna w ogóle, na ogół umieszczała kobiety w roli ofiar, dekoracji i zdobyczy, rzadko bywały zabójczyniami, częściej inspirowały zbrodnię. Ale od niedawna popkultura upaja się zamianą ról, nierzadko nieźle podkręconą. Mnie też to bawi. Siła słabych to niezwykle inspirująca sytuacja. Mnóstwo grozy może się kryć w dziesięcioletniej dziewczynce, co staram się udowodnić w mojej „Kobiecie bez twarzy" czy w lekko zgarbionej siedemdziesięciolatce, zdarza się też, że dwudziestoparoletni bysio jest wylęgarnią kompleksów, co pokazuję w powieści „Starsza pani wnika".

Skąd ten wniosek? Jednych lubię, innych nie lubię.

Zapewne w równie niesprawiedliwym co obecny.

Naprawdę sądzi Pan, że kobiety są z natury cieplejsze i bardziej przyjazne? Kolejny stereotyp. Ciepło i otwartość nie zależą od płci.

Pewnie tak, wystarczy się przejść po plaży. Panie wstydliwie osłaniają chustami całkiem zadbane ciała, panowie z dumą prężą obfite brzuchy. W Średniowieczu kobiety wypychały brzuchy i podgalały czoła, w dziewiętnastym wieku wypychały pośladki tiurniurami i ściskały się gorsetami tak mocno, że co chwila mdlały; teraz zasuwają na niebotycznych szpilkach i kaleczą się, żeby mieć większe i bardziej okrągłe piersi. A przecież tak wiele zależy od kryteriów piękna, jakie się przyjmie. Jeśli odrzuci się wzór wybotoksowanego i wyfotoszopowanego ciała z kolorowej gazety, można wreszcie zauważyć, że piękne bywają i zmarszczki, i rzeźby cellulitu (który ma ponad 90 proc kobiet, więc należałoby uznać go za normę, a nie defekt). Piękne jest starzejące się czy tyjące ciało ukochanej osoby, piękna jest dostojnie krocząca, ciężka kobieta w dziewiątym miesiącu ciąży, piękna jest okrągła pani w średnim wieku, piękny jest starzec, na którego twarzy odcisnęły się miny, jakie przybierał przez całe życie. Moja córka lubi rysować twarze starych ludzi. Uważa, że są najciekawsze.

Piszę o bohaterach, którzy mnie interesują. Czterdziestoletni frustrat czy trzydziestoletnia singielka doczekali się już setek tomów, stłumiona gospodyni domowa czy sąsiadka w podeszłym wieku to ciągle literacka ziemia mało znana.

Boję się starości. Chciałam więc oswoić swoje lęki, poeksplorować świat, w który za jakiś czas wkroczę. Ma on swoje zalety, które bez trudu zauważam u swoich starszych o pokolenie przyjaciółek czy krewnych. Pewien dystans, ironia w stosunku do świata, pod warunkiem, że nie wyewoluuje w zgorzkniałość, jest bardzo twórczy i inspirujący. Ciekawość świata połączona z doświadczeniem daje bardzo interesujące efekty. Daleka jestem oczywiście od generalizowania, że wszystkie kobiety po siedemdziesiątce są takie czy siakie. Widzę jednak na licznych przykładach, że życie po siedemdziesiątce, po osiemdziesiątce może być pełne i ciekawe.

Jeśli będę miała zdrowie i trochę pieniędzy? Będę cieszyć się życiem i zebranym doświadczeniem. Innych opcji na razie nie będę rozważać, bo po co.

Czytam mnóstwo kryminałów, a lubię pisać rzeczy, które sama chętnie bym przeczytała. Powieść kryminalna to zresztą bardzo pojemna forma, na tym szkielecie można osadzić niemal wszystko, w czym celują Skandynawowie. Może też chciałam przestać być wreszcie klasyfikowana jako twórczyni „literatury kobiecej". Cóż, w nagrodę zaczęłam być klasyfikowana jako autorka kobiecego kryminału.

Raju nie ma, ani na wsi, ani w mieście, chyba że się go odnajdzie w sobie. A wtedy to już trochę wszystko jedno, gdzie się mieszka.

Zaskoczył mnie Pan. Naprawdę podważam zaufanie społeczne? A w jaki sposób?

Każdy ma swoje tajemnice i ukryte cele, dlatego świat jest taki ciekawy. Fascynujące jest odkrywanie tych poukrywanych płaszczyzn w rozmowach, lubię też zabawy nimi w wyobraźni. Naprawdę czułby się Pan bezpieczniej, gdyby to wszystko było takie oczywiste? Łysy osiłek: zaraz oberwę. Starsza pani z siatą: seriale i Radio Maryja. Brunetka z czerwonymi ustami: femme fatale. Pulchnawa niebieskoooka blondynka: naiwny słodziak. Świat, w którym każdy by grzecznie siedział w szufladce stereotypu, byłby nie do zniesienia. Poza tym trudno byłoby napisać coś ciekawszego niż kiczowate powieści klasy C czy nudne soap opery, które właśnie takie schematy kochają.

Pisuję scenariusze seriali do cudzych pomysłów. Fajna i ciekawa praca, jestem w niej rzetelną i nie najgorzej opłacaną rzemieślniczką.

Istnieje bardzo użyteczny serwis filmpolski.pl. Mam tam swoją rubryczkę (filmpolski.pl/fp/index.php/1153012), gdzie łatwo przeczytać o wszystkim, w czym brałam udział. Trudno to jednak nazwać moimi scenariuszami – w zespole pisze się według cudzych wskazówek i według cudzych pomysłów, większość seriali to praca bardzo zbiorowa, którą staram się wykonywać jak najsolidniej, według mojej najlepszej wiedzy. A swoją drogą – mam wrażenie, że wiedza scenariopisarska bardzo pomaga w budowaniu fabuły powieści.

Och, całe mnóstwo. Oni oczywiście tworzą fikcję, bo nawet jeśli piszą pamiętniki, to mi ich nie pokazują. Ale z fikcji też można się wiele dowiedzieć. Mój syn Staś ma niezwykłą zdolność przedstawiania świata w zwięzłych, niewytartych metaforach, lubi sobie ze świata czy bohaterów poszydzić, znajduje nieoczekiwane pointy. Jego świetna polonistka miała go za satyryka, teraz zaczął pisać wiersze, nawet został laureatem jednego z konkursów ogólnopolskich. Budzi to mój szczery podziw, bo ja poezji pisać nie umiem. Moja córka Adela ma potoczysty, obyczajowy styl i nieco ironiczne spojrzenie na świat. Napisała już kilka powieści, każda kolejna jest lepsza od poprzedniej, ostatnia to kryminał. Cieszę się, że chcą mi pokazywać, co napiszą, że proszą o uwagi i że nie do wszystkich się stosują.

Nie czytają ich. Ciągle uważam, że te powieści są dla nich za dorosłe.