Zachód Porwany Albo Tragedia Europy Środkowej

  Esej to forma często pomijana, ponieważ wydaje się czytelnikowi, że jak już czytać to powieść. Nic bardziej mylnego. Milan Kundera jest pisarzem znanym i często wspominanym na arenie kultury międzynarodowej. Jego utwory są tłumaczone na wiele języków i wciąż wznawiane. Ten esej natomiast został przełożony na prawie wszystkie języki europejskie. Nie bez przyczyny ten tekst jest uznawany za jeden z najbardziej wartościowych we współczesnej literaturze.

Książka, choć objętościowo nie jest gruba, to ma zawartość godną opasłego tomu, gdyż zawiera kwintesencję myśli i poglądów Autora o kulturze Europy Środkowej. Warto podjąć tu próbę wyjaśnienia, czym dla Kundery jest Europa Środkowa, bo na początku czytelnik z pewnością rozumie tę kwestię w perspektywie geograficznej. Jest to jednak mylne podejście, bo Europę, o której pisze Kundera, należy traktować jako byt duchowy, bez wyraźnie zaznaczonych granic, lecz z zakreśloną własną tożsamością. Autor określa Europę Środkową jako „niepewną strefę małych narodów między Rosją a Niemcami”. Czyż ta definicja nie pasuje również nam, Polakom? Zaznacza też fakt, że mimo podziału Europy na zachodnią oraz wschodnią część, nadal tworzy ona jeden twór, posiadający swoją kolebkę w starożytnej Grecji.

„Zachód porwany albo tragedia Europy Środkowej” to tytuł głównego eseju. Milan Kundera w sposób nieinwazyjny podnosi wątki niezwykle istotne, nie tylko dla czytelnika, ale także dla obywatela kraju, obywatela Europy. Tematyka tożsamości, jest wielokrotnie wspominana w całej książce. W eseju również Autor zaznacza fakt wynoszenia kultury do rangi narodowego piedestału oraz nadawaniu jej szczególnych wartości w chwilach, w których tożsamość znajduje się niejako w niebezpieczeństwie. Kultura jest odzwierciedleniem duchowej twórczości, stanowiąc o przynależności, lecz także autonomii narodu.

Kundera podnosi także niezbyt przyjemną kwestię, jaką jest zniewolenie przez władzę ludzi ze świata literatury czy filozofii, ogólnie biorąc ze świata kultury. Opisuje znamienną historię, w której policja skonfiskowała pewnemu filozofowi jego tysiącstronicowe dzieło, którego kopii nie posiadał. Postanowił interweniować do przedstawicieli świata kultury. Jest to bardzo ciekawa historia, której finału nie mam zamiaru tu przedstawiać, natomiast wniosek – po którym absolutnie nie można się domyślić ów finału – pozwalam sobie przytoczyć. Milan Kundera ze smutkiem pisze, że dzisiaj (był wówczas rok 1983), już nie byłoby do kogo zwrócić się o pomoc w takiej sprawie.

W książce znajdziemy także przemówienie Milana Kundery na Zjeździe Pisarzy Czechosłowackich z 1967 roku, w którym podkreśla niezwykle istotną rolę kultury jako przestrzeni do stworzenia paradygmatów gwarantujących tożsamość narodową. Podjął także temat wandalizmu kultury i historii, głównie w kontekście literatury. Nazwał niezwykle trafnie wandalami ludzi, którzy są zwyczajnie ograniczeni w swoich poglądach, będąc z nich jednocześnie dumnymi. Tematyka wandalizmu jest jednym z ważniejszych elementów, jakie podniósł Kundera podczas swego przemówienia. Natomiast we wstępie, które napisał Jacques Rupnik do tegoż przemówienia, podniesiony został temat niejako zimnej wojny między pisarzami w władzą oraz porażek i krótkich zwycięstw jednych nad drugimi.

Główny esej został opatrzony słowem wstępu przez Pierre Nora. Historyk w zasadniczo krótkim tekście podnosi głównie intencję, z jaką Kundera wychodzi w swoim eseju do czytelnika; mianowicie, aby Europa przyjęła do wiadomości, iż Wschód jest także Europą. Natomiast Nora zwraca uwagę na wierność, z jaką Wschód odnosi się do swojej kultury i narodowej tożsamości, dzięki czemu zachowuje wciąż swoje dziedzictwo.

W zamęcie codziennych obowiązków i natłoku zajęć warto czasami poddać się refleksji na tematy, które przebijają się z kart tej pozornie małej książki. Czy tożsamość narodowa, kultura, podział Europy na zachodni i wschodni region, relacja wolnych pisarzy i próba zniewolenia ich przez władzę, nie są tematami dotyczącymi także nas i także dzisiaj? To nie jest powieść, to nie jest fikcja. Ta książka to jest nasze życie i sposób, w jaki Milan Kundera próbował radzić sobie z zagadnieniami, które dotykają nie tylko pisarzy, ale nas, obywateli krajów Europy, nas – ludzi.