Rzeczpospolita Obojga Narodów. Srebrny Wiek

  To było w szkole podstawowej. Gdy pan od historii wchodził do klasy z książką pod ręką, wiedzieliśmy, że będzie luźniejsza lekcja. Nauczyciel raz w miesiącu czytał nam eseje właśnie Pawła Jasienicy, dostosowane czasowo do tematów, które aktualnie przerabialiśmy. Ponad dwie dekady później, ta sama publikacja trafiła w moje ręce. Pamiętam, że w szkole te teksty bardzo mnie nudziły. Czy wyszło lepiej po latach, kiedy już jako dojrzała czytelniczka sięgnęłam po nie znowu? I tak i nie. 

Już na początku trzeba podkreślić, że ta książka jest skierowana do prawdziwych miłośników i pasjonatów historii. Co prawda może ich nieco denerwować stronnicze podejście do przedstawionych w książce faktów, jednak taka jest forma esejów. Paweł Jasienica nie szczędzi przykrych słów pod adresem króla Zygmunta III Wazy, przytaczając m.in. zaniechanie wprowadzania niezbędnych reform czy braku ogólnej wizji na rozwój państwa. Jednocześnie dowodzi, że to właśnie doprowadziło do upadku wielokulturowego, dobrze działającego królestwa. 

W części “Rzeczpospolita Obojga Narodów Srebrny wiek” patrzymy na upadek ogromnego królestwa. Po śmierci ostatniego z Jagiellonów, Zygmunta Augusta, pozostaje problem przejęcia tronu. Król nie zostawił po sobie dziedzica płci męskiej, a córka, Anna, w opinii możnowładców, nie udźwignęłaby swoich obowiązków. Dlatego też, spisano Pacta Conventa, w wyniku których na tronie zasiadł nowy król. Jego panowanie nie trwało jednak długo, bo zwyczajnie uciekł z kraju. Wymyślono więc inne rozwiązanie, które wydawało się być najlepszym z możliwych. Przyniosło jednak opłakane w skutkach konsekwencje.

Nie da się ukryć, że Paweł Jasienica potrafi pisać tak, aby zwyczajnie zaciekawić czytelnika. Co więcej, jego teksty mają w sobie coś z artykułów prasowych najlepszego gatunku. Sprzedają informacje, jednak udane tak, że czytelnik ma przed oczami całą historię i zależności, w jakich powstawała. Myślę, że stąd właśnie bierze się ogromna fascynacja prozą Jasienicy w lubiących historię kręgach. Poruszając temat narracji, warto wspomnieć, że momentami autor sam lekko się pogubił. A przynajmniej takie sprawia to wrażenie. To jednak tylko subiektywne spostrzeżenie, które dla innego czytelnika może być zupełnie nieistotne.

O ile autor przykłada dużą wagę do dat, przytaczając liczne fakty, to po macoszemu obchodzi się z opisami kampanii i najważniejszych bitew. W książce znajdziemy poglądowe mapki, jednak dla zaznajomionych z tematem, mogą być zbyt pobieżne i pełne niedomówień. Za to odbiorca doskonale rozumie sytuację polityczną przedstawionych dziejów — tutaj nawet laik będzie wiedział, dlaczego tak, a nie inaczej musiano postąpić. Jeżeli miałabym się w tej kwestii czegoś doczepić, to lekkiego chaosu w sposobie przeplatających się ze sobą wydarzeń. Bez podstaw wyniesionych ze szkoły, łatwo można się tu pogubić. Nie da się jednak ukryć, że sama książka napisana jest pięknym, literacko doskonałym językiem, który świetnie się czyta.

Spotkanie z twórczością Pawła Jasienicy po wielu latach miało słodko- gorzki wydźwięk. Jako osoba dorosła, potrafię docenić ogrom pracy i talent do barwnego przekazywania historycznych danych. To sztuka, która przypadła w udziale nielicznym. Z drugiej jednak strony jestem świadoma faktu, że literatura historyczna nigdy nie będzie u mnie stała na pierwszym miejscu. Nie mogę napisać, że nudziłam się podczas czytania, jednak nie zaliczając się do prawdziwych pasjonatów historycznych, zapewne nie sięgnę po kolejne tomy tego cyklu.

  Pisarstwo historyczne Pawła Jasienicy, a właściwie Leona Lecha Beynara, znają chyba wszyscy pasjonaci historii Polski. I choć jego publikacje po dziś dzień budzą w naukowym światku wiele kontrowersji, to nie da się zaprzeczyć temu, że to właśnie na książkach Jasienicy wychowały się kolejne pokolenia Polaków zainteresowanych przeszłością swojego narodu. Dzięki Wydawnictwu MG, najsłynniejsze pozycje z jego dorobku mogą na nowo w pięknym, iście kolekcjonerskim wydaniu, ujrzeć światło dzienne i nadal zachwycać czytelników błyskotliwością myśli i prostotą przekazu, tak charakterystycznymi dla prozy tego autora.

„Rzeczpospolita Obojga Narodów. Srebrny wiek” to pierwszy z dwóch tomów serii o losach Polaków i Litwinów, którzy setki lat temu tworzyli wspólne, aczkolwiek niejednorodne pod względem politycznym i gospodarczym państwo, będące jednym z największych krajów XVI-wiecznej Europy. Historia przedstawiona przez Jasienicę rozpoczyna i kończy się żałobą. Wydarzeniem, które otwiera przed czytelnikami podwoje do świata Rzeczypospolitej szlacheckiej jest śmierć ostatniego władcy z dynastii Jagiellonów, Zygmunta II Augusta, słynnego inicjatora unii lubelskiej. Książkową narrację zamyka zaś zgon Władysława IV Wazy, który podobnie jak pozostali przedstawiciele tej szwedzkiej dynastii, nie zyskał uznania w oczach narodu polskiego. Pomiędzy tym zdarzeniami, przedstawiono kilkadziesiąt lat zmagań Polaków z trudnymi wyborami, do jakich zmuszało Naszych rodaków zjawisko wolnej elekcji. To właśnie szereg dobrych lub złych decyzji, podjętych przez szlachtę na polu elekcyjnym wypełnia po brzegi książkową narrację i pobudza do refleksji nad tym, jak mogłyby potoczyć się losy Polski, gdyby Nasi przodkowie inaczej dobierali sobie panujących.

Jasienica w charakterystyczny dla swojej narracji sposób przedstawia czytelnikom losy mieszkańców połączonego państwa polsko-litewskiego. Nie szczędzi przy tym słów krytyki pod adresem miłościwie Nam wówczas panujących, ukazując ich rozmaite przywary, nieodpowiednie decyzje i nieczyste pobudki, którymi się kierowali. Co ciekawe, spośród wspomnianych władców, Jasienica szczególnie ciepło wypowiada się o pochodzącym z Siedmiogrodu, walecznym Stefanie Batorym, którego chwalebne czyny po dziś dzień sławią nie tylko jego samego, ale również imię całej Rzeczypospolitej. Ten wyjątkowo atrakcyjny przegląd rządzących stanowi niewątpliwą zaletę „Rzeczpospolitej Obojga Narodów” i sprawia, że sportretowani panujący, choć odbrązowieni, stają się Nam bliscy a część z nich mimowolnie zyskuje Naszą czytelniczą sympatię.

Na szczególny podziw zasługuje specyficzne ujęcie narracyjne, które skupia uwagę czytelników przede wszystkim na dziejach politycznych Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Nie znajdziemy tu, charakterystycznych dla publikacji historycznych, wzmianek o konkretnych bitwach i ich przebiegu. W zamian otrzymujemy za to wnikliwe studium władzy w XVI-wiecznej Polsce, oparte na wybranych aspektach panowania poszczególnych królów, które uwypukla wady rządzących i prowadzi do słusznej skądinąd konstatacji autora, że za upadkiem Rzeczypospolitej stoją nieodpowiedni władcy i jej kłopotliwi mieszkańcy.

Pozostając pod ogromnym wrażeniem tomu „Rzeczpospolita Obojga Narodów. Srebrny wiek” serdecznie polecam tę pozycję miłośnikom opowieści o dawnych dziejach Polski, a sama z pewnością sięgnę po drugi tom tej serii, o wymownym podtytule „Calamitatis regni”, który stanowi dalszy ciąg tej pasjonującej historii, zakończony godnym podziwu panowaniem „lwa Lechistanu”, czyli zwycięzcy spod Wiednia – Jana III Sobieskiego. Jestem przekonana, że lektura książek autorstwa Pawła Jasienicy to znakomity sposób na poznanie historii Polski, zaś emocjonująca narracja, tak daleka od sztampowych, podręcznikowych opisów, przypadnie do gustu również tym, którzy dzieje Naszego kraju znają jedynie ze szkolnych lekcji historii.

  Paweł Jasienica, właściwie Leon Lech Beynar, był jednym z lepszych polskich pisarzy zajmujących się historią naszego kraju. Oczywiście jego książki, pisane w czasach PRL, pod czujnym okiem Służby Bezpieczeństwa i cenzury nie mogły być w pełni obiektywne, jednak warto docenić wkład autora w popularyzację historii Polski. Jego wcześniejsze pozycje „Polska Piastów” i „Polska Jagiellonów” królowały na półkach w niejednym polskim domu i były źródłem wiedzy o przeszłości naszego kraju. A czemu autorem interesowała się Służba Bezpieczeństwa? Otóż został on fikcyjnie oskarżony przez Władysława Gomułkę o donoszenie na kolegów z Armii Krajowej. Smutne jest też to, że autorką większości donosów była druga żona Piotra Jasienicy, Zofia Obretenny, figurująca w aktach jako agentka o pseudonimach „Ewa” i „Max”. Na motywach życiorysu Pawła Jasienicy powstał zdecydowanie warty uwagi film „Różyczka” z fantastyczną muzyką Michała Lorenca.

Po tym smutnym wstępie zajmijmy się książką. W pierwszym tomie „Rzeczypospolitej Obojga Narodów” autor opisuje dzieje Polski począwszy od bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta w roku 1572, kończąc na powstaniu Chmielnickiego w roku 1648. Były to dla państwa polskiego dziwne czasy. Z jednej strony wciąż byliśmy potęgą militarną, z którą liczono się w całej Europie, z drugiej strony to czasy pierwszych wolnych elekcji i liberum veto, które nie pozwały monarchom sprawować w pełni władzy, a dominującą rolę w państwie zaczynała pełnić szlachta. Byliśmy kolosem na glinianych nogach, a jak to się skończyło, wszyscy dobrze wiemy z lekcji historii. W książce autor pokazuje wszystkie błędy, jakie w konsekwencji doprowadziły do upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów i rozbiorów Polski. Powiecie od razu, że łatwo mówić obłędach z perspektywy czasu. Zgoda, ale warto się im przyjrzeć gdyż jak wiadomo historia lubi się powtarzać i dobrze jest wiedzieć, jak unikać błędów poprzedników, czego często brakuje naszym współczesnym politykom ślepo zapatrzonym w wybrany fragment historii, którzy czerpią z niego wszystko, tylko nie naukę.

A jakie to błędy wytyka autor polskim królom? Ano absolutny brak refom, głównie związanych z gospodarką, a zwłaszcza z rolnictwem. Brak koncepcji strategicznej, o nie, przepraszam, była jedna słuszna koncepcja powszechnie znana jako „przedmurze chrześcijaństwa”, która uwikłała nas w wojny z Rosją i Turcją. A jak wojna to i wojsko, które powoli zaczynało w większości składać się z pospolitego ruszenia, którego wartość w porównaniu do armii zawodowej była niewielka. Można by tak jeszcze długo wymieniać…

Po wielu latach od ostatniego wydania, Wydawnictwo MG, postanowiło wznowić książki Jasienicy w nowej szacie graficznej. Warto dodać, że przez wiele lat książki Pawła Jasienicy nie mogły się ukazywać ze względu na spór sądowy o prawa autorskie pomiędzy spadkobiercami autora. I tu pojawiła się moja obawa, związana z inną pozycją wydaną przez to wydawnictwo. Otóż chodzi o „Braci Karamazow”, których wydanie zostało mocno okrojone w porównaniu z innymi. Czy tak było i w przypadku „Srebrnego wieku”? Nie wiem, nie posiadam bowiem wcześniejszego wydania tej książki do porównania, ale mam nadzieję, że tym razem Wydawnictwo MG stanęło na wysokości zadania i otrzymaliśmy pełnowartościowy produkt zgodny z oryginałem.

Sięgnijcie po tę książkę, jeżeli jesteście miłośnikami historii Polski, a jeżeli nie jesteście, to też zachęcam, bo pomimo, że książka ma już swoje lata to i tak pozostaje jedną z najlepszych pozycji dotyczących tego okresu w dziejach naszego kraju.