Obrońca Pańszczyzny

  Znienawidzona przez chłopów, wychwalana przez szlachtę, na wiele wieków podzieliła społeczeństwo Królestwa Polskiego i późniejszej Rzeczypospolitej. Zamożni nie wyobrażali sobie bez niej życia, biedniejsi traktowali ją jak powróz, od którego nie sposób się uwolnić. Po setkach lat od jej zniesienia, pańszczyzna powróciła na karty literatury, nie po to, by dzielić, ale po to, by edukować. Taką właśnie funkcję kategoria pańszczyzny pełni w książce autorstwa Adama Leszczyńskiego pt. „Obrońcy pańszczyzny”, która ukazała się nakładem Wydawnictwa Krytyki Politycznej. To kolejna już pozycja z Serii Historycznej, zwracająca uwagę odbiorców na istotne aspekty przeszłości, o których nie przeczytamy w podręcznikach szkolnych czy akademickich. Tym razem przedmiotem opisu stał się stosunek zależności chłopa od pana, powszechny w Naszym kraju od czasów średniowiecza, który wedle prawa ustał w XIX wieku, wraz ze zniesieniem obowiązku pańszczyzny przez kolejnych zaborców ziem polskich.

 

Ogromnym zaskoczeniem dla czytelnika jest niewątpliwie niecodzienne dla publikacji historycznych na temat pańszczyzny spojrzenie na analizowany problem. „Obrońcy pańszczyzny” nie są bowiem, jak to bywa zazwyczaj, pełnym krytycyzmu portretem chłopskiej niewoli widzianej oczami XIX-wiecznych demokratów czy samych chłopów. Tutaj punkt ciężkości spoczywa na szlachcie, która za wszelką cenę chciała utrzymania pańszczyzny i miała ku temu rozmaite powody. By dokonać rekonstrukcji stanowiska polskiej szlachty wobec istoty pańszczyzny i zasadności jej zniesienia, Leszczyński przywołał na kartach książki szereg przykładów z ówczesnej publicystyki, korespondencji szlacheckiej czy druków zwartych wydanych przez przedstawicieli stanu uprzywilejowanego. Wszystkie one traktują o pańszczyźnie, na różne sposoby uzasadniając konieczność jej zachowania w systemie feudalnym państwa polskiego. I choć motywy, jakimi kierowali się przywołani przez autora posiadacze ziemscy bywały różne, podobnie jak argumenty przez nich stosowane, to pewnym jest fakt, że środowiska konserwatywne miały wiele do powiedzenia w tej wyjątkowo kontrowersyjnej kwestii i nie szczędziły słów krytyki pod adresem zwolenników zniesienia pańszczyzny, czego dowodem są zaprezentowane w „Obrońcach pańszczyzny” przekonania i stereotypy przez stulecia utrwalane przez polską szlachtę.

 

Szczególnie interesujące w książce Adama Leszczyńskiego są wzmianki dotyczące roli Żydów w „psuciu” moralności chłopskiej czy obecne w publicystyce porównywanie pańszczyzny ze zjawiskiem niewolnictwa. O ile bowiem, panowie szlachta są zgodni, że to przez żydowskie karczmy powszechne stało się wśród chłopów pijaństwo i zatracenie, o tyle nie ma wśród publicystów zgody, co do tego, by stawiać na równi pańszczyznę i niewolnictwo. Jedni autorzy widzą wśród tych kategorii pewne analogie, inni nie mogą pojąć, skąd takie krzywdzące zależność feudalną porównania. Wszyscy są jednak zdania, podobnie jak jeden z Naszych narodowych wieszczów, Zygmunt Krasiński, że chłopów na ziemiach polskich nie czeka nic lepszego od pańszczyzny.

 

„Obrońcy pańszczyzny” to wyjątkowo atrakcyjna pod względem narracyjnym, poparta rozległym materiałem źródłowym, udana próba przedstawienia stanowiska szlachty wobec pomysłu zniesienia pańszczyzny w zaborze pruskim, austriackim i rosyjskim, które to niezależnie od czasu i miejsca pozostawało niezmiennie sceptyczne wobec wszelkich ingerencji władz w kwestie feudalne. Ilość argumentów stosowanych przez przeciwników zniesienia pańszczyzny, począwszy od niedojrzałości moralnej i intelektualnej chłopów a skończywszy na nieodwracalnej utracie, opartej na rzekomym miłosierdziu, relacji ojcowsko-synowskiej polskiego szlachcica i chłopa robi imponujące wrażenie na czytelnikach i po raz kolejny udowadnia, że człowiek jest gotów wytoczyć wszelkie działa, kiedy zagrożony jest jego majątek i potrzeba posiadania.

 

Gorąco polecam „Obrońców pańszczyzny” wszystkim miłośnikom historii, którzy pragną zgłębić wiedzę na temat stosunku szlachty wobec chłopów w kontekście zniesienia pańszczyzny, bazowego problemu, który był jednym z gorących tematów w debacie publicznej doby XVIII i XIX wieku.