Eisenstein: Kino, Władza, Kobiety | Autor: Władimir Zabrodin

  Pasjonaci kina, studenci filmoznawstwa na pewno kojarzą nazwisko Siergieja Eisensteina. Jak podczas projekcji wyświetla się hasło: montaż intelektualny; montaż atrakcji. Gdyby Władimir Zabrodin w swojej pracy skupił się jedynie na aspektach technicznych, niniejsza publikacja byłaby prawdopodobnie bezdusznym podręcznikiem sztuki operatorskiej i postprodukcyjnej. Tymczasem monografia Eisenstein. Kino, władza, kobiety przedstawia nie tylko artystę łączącego w jednym dziele elementy plastyczne, muzyczne oraz teatralne, ale człowieka ciekawego, zależnego od wielkiej historii i polityki swojego kraju. Wszystkie filmy, które nakręcił podlegały prawidłom sztuki propagandowej, ideologicznej. Powstawały w cieniu terroru Józefa Stalina.

Książka ma układ chronologiczny. W Przedmowie autor zastanawia się, jaki wpływ na współczesną kulturę miała twórczość reżysera, teoretyka filmu i w jaki sposób badacze powinni traktować przedmiot swoich badań. Jakie metody zastosować i na czym się skupić: kontekstach artystycznych, czy społecznych. Nie wiadomo nawet, jak traktować dostępne źródła, skoro Zabrodin poddaje w wątpliwość niektóre z nich, określając wprost, jako zbiór „głupawych historyjek”. Jego zamysłem było stworzenie pełnego obrazu artysty. Stąd oparcie się na dokumentach obiektywnych (artykuły, wykłady akademickie, materiały repertuarowe) i tych bardziej osobistych (wspomnienia, listy, dzienniki). Kreśląc ogólną kompozycję autor pracy ukazuje przenikanie życia osobistego z zawodowym. Stąd narracja poprowadzona od dzieciństwa spędzonego w Rydze, studia, przez związki z kobietami, politykami, do osiągnięć w dziedzinie kinematografii. Zgodnie z podtytułem: Kino, władza, kobiety.

Część pierwsza zawiera bogaty zbiór listów Eisensteina do matki. Widać w nich głębokie przywiązanie i szacunek, częste stosowanie zdrobnień i wykrzykników. Mniej uważnie potraktowana jest postać ojca. I to głównie w kontekście ostatniego spotkania i jego śmierci.

Wiele miejsca Zawbrodin poświęca za to mentorowi Eisensteina Meyerholdowi. Dzieje się tak zarówno poprzez teksty samego Eisensteina hołubiące mistrza, jak i polemizujące z nim. Ta dwoistość przekłada się na wzajemny stosunek i relacje zgoła różnych, silnych indywidualności, ich poglądy w zakresie teorii sztuk, ale i osobiste kontakty, a to za sprawą wątku romansowego między Eisensteinem a żoną Meyerholda.

Dalsze rozdziały oparte są na analizie warunków, w jakich powstawało dziesięć pełnometrażowych filmów artysty. Pozwala to czytelnikowi zrozumieć fenomen reżysera uważanego za twórcę radzieckiej szkoły montażu intelektualnego. Opartego na wywoływaniu szoku nie samą fabułą, a sposobem przedstawiania zdarzeń przy pomocy odpowiednich manipulacji na materiale filmowym. Te śmiałe eksperymenty formalne zapewniły Eisenstainowi trwałe miejsce w masowej świadomości i awangardzie artystycznej. Choć filmy z późniejszego okresu, meksykańsko – hollywoodzkiego nie zyskały spodziewanego uznania i rozgłosu. Te jednak traktowane są marginalnie.

Oś uwagi skupia się na dziełach najwybitniejszych. Trylogii rewolucyjnej zrealizowanej w latach 1924 - 1928, w skład której wchodzą Strajk, Pancernik Potiomkin (zwłaszcza Pancernik Potiomkin) oraz Październik. Pierwszy z nich, debiut, trafił do annałów historii kinematografii poprzez zastosowanie poetyckich środków wyrazu; zamienni obrazującej rzeź robotników na podobieństwo uboju bydła. Drugi to klasyk nad klasyki. A scena na schodach odeskich, gdy wózek z dzieckiem stacza się ku oczywistej katastrofie, spowalniająca akcję poprzez montaż synchroniczny i ukazanie kilku równoległych wydarzeń, to ikoniczny przykład zastosowania nowatorskich rozwiązań formalnych. Emocjonalne, obrazowe skojarzenia oraz symbole budujące nowe znaczenia zastosowano także w Październiku.

Zgoła inaczej Eisenstein podszedł do kolejnego tryptyku. Tym razem historycznego. Aleksander Newski, Iwan Groźny, Iwan Groźny. Spisek bojarów to swoisty panegiryk na cześć silnego dowódcy narodu. Analogie z Józefem Stalinem nasuwają się same. Znając usposobienie i metody działania dyktatora nie dziwi, że Eisenstein najpierw znalazł się w łasce, a wkrótce niełasce. A poszło o ukazanie w filmie ludzkiej twarzy wodza. Szkoda, że z uwagi na nieustającą inwigilację zapiski Eisensteina są zachowawcze i wyważone. Brakuje intymności przemyśleń i komentarza. Zastępują je rozważania dotyczące technicznych rozwiązań realizacji filmów. Co nie dla każdego odbiorcy będzie atrakcją. Nomen omen do montażu abstrakcji.

Na aparat naukowy składa się – skromnie, jak na ponad sześćsetstronicowy tekst – literatura przedmiotu i indeks osób oraz (już hojniejrozpisane) przypisy dolne. Publikację uatrakcyjniają fotografie z rodzinnych archiwów oraz rysunki samego Eisensteina stylizowane na kabaretowe afisze Toulouse – Lautreca lub japońskie grafiki.