Wersja dla osób niedowidzących
Julia Panicz
- Wojna w Wietnamie odcisnęła ogromne piętno na Stanach Zjednoczonych, nie tylko w sensie państwowym, ale również jednostkowym. A może przede wszystkim jednostkowym? Widać to również w „Hokus-pokus” Kurta Vonneguta, mimo że została wydana w latach 90. ubiegłego wieku, czyli ponad 20 lat po zakończeniu konfliktu w Azji. A tymczasem powieść, którą napisał mistrz amerykańskiej prozy, jest niczym innym jak pewnym pamfletem na wojnę w Wietnamie. Chociaż nie tylko.
Przejdźmy najpierw do fabuły, bo jest ona kluczem do zrozumienia, dlaczego Vonnegut rozdrapuje rany dawno zakończonego konfliktu. Bohaterem jego książki jest Eugene Debs Hartke – weteran wojny w Wietnamie, który po powrocie do kraju podejmuje pracę nauczyciela fizyki i wychowania muzycznego w Tarkington College. Uczelnia położona w malowniczej dolinie jest prywatnym ośrodkiem dla dzieci bogatych rodzin, które nie mogłyby sobie poradzić w normalnej szkole. Po latach zostaje z niej jednak wyrzucony, za rzekome demoralizowanie młodzieży, czyli m.in. opowiadanie im prawdy o wojnie w Wietnamie. Jego zasługi okazują się nie mieć tam zbyt wielkiego znaczenia, ponieważ jak sam zauważył: „Żaden z członków Rady Nadzorczej nie brał w niej [w wojnie w Wietnamie] udziału, łącznie z ojcem Kimberley, i żaden z nich nie wysłał tam syna ani córki. Ale po drugiej stronie jeziora, w więzieniu, a także w miasteczku pełno było synów, których tam wysłano”. Wkrótce potem Hartke rozpoczyna pracę właśnie we wspomnianym więzieniu w Athenie jako nauczyciel.
„Hokus-pokus” to historia człowieka złamanego, zagubionego, którego traumy przeżytej wojny i rodzinnych konfliktów, zaczynają dominować nad nim samym. Pisana w pierwszej osobie, przez chorego na gruźlicę skazańca, momentami zaczyna przypominać testament lub list pożegnalny. Hartke stara się zamieścić w niej wszystkie swoje grzechy, wielokrotnie nawet wspomina, że wymieni listę wszystkich kobiet, z którymi spał oraz wszystkich ludzi, których w trakcie wojny zamordował.
Do tego wszystkiego Vonnegut okrasza tę powieść czarnym, sarkastycznym dowcipem, aby drwić z rzeczy, z których nie każdy by się odważył drwić. Pisarz wyzywa na swoisty pojedynek klasę rządzącą, bogaczy i generałów. Trafnie ocenia wszystkie warstwy społeczne i środowiska. Pochlebia biednym, pominiętym, odrzuconym, okazuje im wsparcie i zrozumienie. Natomiast resztęwyśmiewa, szydzi i przypomina: nigdy więcej wojny. Jednocześnie z książki Vonneguta widać pogardę wobec całej ludzkości, a w książce możemy się przejrzeć niczym w lustrze i zobaczyć gdzie, jako ludzie popełniamy błędy. Autor wytyka ludziom między innymi zniszczenie planety, chociażby przedstawiając epitafium, jakie należałoby jej wyryć: „Mogliśmy ją ocalić, ale byliśmy piekielnie skąpi”.
Drwiący wydźwięk potęguje dodatkowo forma, w jakiej autor napisał swoją powieść. Składa się ona z pewnego rodzaju notatek – czasem dłuższych, czasem krótszych. Większość z nich kończy jakąś solidną ripostą lub pointą. To zresztą i idealnie oddaje charakter Eugene Debsa Hartke, który jako narrator ma pełnię władzy nad tymi fragmentami, są zatem przepełnione ironią i pełne chaosu.
Nie można zaprzeczyć wyżej wspominanej już opinii, że Kurt Vonnegut jest mistrzem amerykańskiej prozy. Przy czym właśnie „Hokus-pokus” zdaje się być jego najlepszą powieścią. Nie tylko jest fenomenalnie napisana i wciągająca, ale również zmusza każdego z nas do refleksji – zastanowienia się nad tym, czy bohaterowie punktowani przez Vonneguta nie przypominają nas samych. Czy aby na pewno nie mamy sobie nic do zarzucenia?
