1989. Jesień Narodów | Autor: Adam BurakowskiAleksander Gubrynowicz i inni

 „W 1989 roku na oczach zdumionego świata zawalił się system komunistyczny. Dziś, ponad 30 lat po tamtych wydarzeniach, wydaje się, iż perspektywa jest wystarczająco odległa, by bez emocji prowadzić badania porównawcze. Z jednej strony wciąż bardzo wiele osób pamięta wydarzenia, które wówczas miały miejsce, z drugiej natomiast – w dorosłość weszło pokolenie, którego całe życie przypada już na okres wolności”.

Po II wojnie światowej państwa Europy Środkowo-Wschodniej znalazły się w sowieckiej strefie wpływów. Stalin był politykiem bezwzględnym – wszędzie tam, gdzie wkroczyła Armia Czerwona, instalowany był system komunistyczny. Cechą wspólną tego procesu była jego przymusowość – obywateli „wyzwolonych” państw nikt nie pytał o zdanie. Nowy system został im narzucony siłą. Po czterdziestu pięciu latach nastąpił zwrot. W każdym z poszczególnych państw zachodziły procesy, których efektem było – w mniejszym lub większym stopniu - odejście od komunizmu.

Jak do tego doszło? Dlaczego w roku 1989 możliwe były wydarzenia, których jeszcze rok wcześniej nikt nie potrafił sobie wyobrazić? Jakim terminem określić zachodzące zmiany? Czy była to rewolucja, transformacja czy jeszcze coś innego?

Takie i podobne zagadnienia poruszane są w publikacji pod tytułem „1989. Jesień narodów”. Jej autorami są Adam Burakowski, Aleksander Gubrynowicz i Paweł Ukielski. Książka ukazała się nakładem Państwowego Instytutu Wydawniczego.

Recenzowany tytuł składa się z sześciu rozdziałów, z których każdy poświęcony jest innemu państwu. Autorzy porównują ze sobą i opisują procesy zachodzące w 1989 roku w Polsce, Węgrzech, NRD, Czechosłowacji, Rumunii i Bułgarii. We wstępie uzasadniają, dlaczego wybrali akurat te kraje. Wszystkie one przed 1989 rokiem należały do Układu Warszawskiego i RWPG. Dziś wszystkie należą do NATO i Unii Europejskiej. W jaki sposób dokonał się ten geopolityczny przewrót?

Oczywistym jest, że nie w każdym z omawianych państw wyglądał tak samo. Autorzy mocno podkreślają, że obok licznych podobieństw występowały też pomiędzy opisywanymi krajami wyraźne różnice. Wynikały one z historii, uwarunkowań wewnętrznych a nawet geografii. W krótkim wprowadzeniu przeczytamy, jakie były źródła komunizmu po II wojnie światowej oraz w jaki sposób zaczął się jego powolny rozkład. Postawiona została teza, że już w latach 70. pojawiły się poważne symptomy kryzysu. Jednak wówczas cały blok komunistyczny był na tyle silny i zwarty, że przetrwał jeszcze kilkanaście lat.

Przypadek Polski został opisany w pierwszym rozdziale. W każdym z przypadków autorzy w pigułce opisali historię danego państwa do roku 1989. Jest to zabieg bez wątpienia bardzo potrzebny. Bez niego trudno by zrozumieć polityczną i gospodarczą sytuację każdego z sześciu państw. Właśnie gospodarka była bardzo ważnym powodem do zmian politycznych. Zachód wyraźnie wyprzedził blok komunistyczny pod względem jakości życia. Państwa pozostające pod kuratelą Moskwy popadły w gigantyczne zadłużenie. Poziom życia ludzi wszędzie był niski lub wręcz dramatycznie niski (np. w Rumunii). Rządzące partie komunistyczne były niezdolne do reform. Cały system stawał się dramatycznie niewydolny.

W takich okolicznościach następowały zmiany w roku 1989. Jednak i one wszędzie wyglądały inaczej. Od bezkrwawej rewolucji w Polsce po krwawy grudzień w Rumunii. Od załamania „gulaszowego komunizmu” na Węgrzech po implozję systemu w Czechosłowacji. Przypadek NRD tak naprawdę należałoby traktować jeszcze inaczej, z racji na zjednoczenie (tak naprawdę wcielenie) przez RFN. NRD było jedynym państwem, które przestało istnieć i z automatu stało się członkiem NATO i UE.

Kolejnym plusem recenzowanej publikacji jest to, że autorzy nie kończą swej narracji na roku 1989. Opisują następstwa zaistniałych wydarzeń, nierzadko doprowadzając historię danego państwa aż do chwili obecnej. Przedstawiają, w jaki sposób przebiegały procesy lustracji i dekomunizacji. Przybliżają zmiany w sferze symbolicznej i w zbiorowej pamięci. Sięgają nawet do popkultury, która pełna jest odniesień do komunistycznej przeszłości. Śledzą także dalsze losy głównych uczestników wydarzeń z 1989 roku.

„1989. Jesień narodów” to bez wątpienia bardzo interesująca książka o wielkiej zmianie, jaka dokonała się w tym czasie w Europie Środkowo-Wschodniej. Autorzy opisują zachodzące wydarzenia z wielu perspektyw, starając się dać czytelnikowi jak najpełniejszy ich obraz. Polecam wszystkim interesującym się historią i polityką.