Spór O Rosję I Inne Eseje | Autor: Robert Papieski

Ponieważ żaden człowiek, nie mówiąc już o pisarzu, nie żyje w próżni, jego dzieło to także konsekwencja czasów, w jakich przyszło mu tworzyć. Tak więc spór o Rosję w tym wypadku to także spór o rolę pisarza, a szerzej, całej inteligencji, w rosyjskiej rzeczywistości, o jego zgodę lub niezgodę na to, co się wokół dzieje. To spór o rosyjską kulturę i sztukę, myśl i filozofię życia. Nie do przecenienia jest waga słów wypowiadanych przez autorytety, a pisarz, dobry pisarz, niewątpliwie jest takim autorytetem dla społeczeństwa.

W swoich precyzyjnych, znakomicie napisanych esejach, Robert Papieski: tłumacz, krytyk literacki, znawca rosyjskiej literatury, przybliża nam zarówno postaci powszechnie znane, znajdujące się od dawna w literackim panteonie (Dostojewski, Turgieniew, Błok, Achmatowa, Sołżenicyn, Gogol), jak i tych, o których być może nigdy dotąd nie słyszeliśmy, a których z tymi tuzami prozy i poezji wiele łączy.

Poznajemy tutaj Gogola przez pryzmat utworu „Gogol w Rzymie” Pawła Wasiliewicza Annienkowa, Dostojewskiego zaś dzięki prozie Leona Cypkina „Lato w Baden”. Widzimy jak dalece wszystko nawzajem na siebie oddziałuje. Mimo granic, mimo upływu czasu, jedni twórcy czerpią inspiracje od innych. Nikołaj Gumilow wielokrotnie w swoich wierszach nawiązywał do poezji Edgara Allana Poe, którymi był zauroczony. Śmierć obojga była tragiczna, żaden nie umarł we własnym łóżku. Poe został znaleziony w strasznym stanie na ulicy i zmarł w szpitalu. Gumilowa rozstrzelano i pogrzebano w masowym grobie pośród innych ofiar czerwonego terroru.

Prowadzeni przez Roberta Papieskiego, wchodzimy znienacka w dowolny, ciekawy i najczęściej kontrowersyjny moment z życia Gogola czy Dostojewskiego i rozkładamy go wspólnie na czynniki pierwsze w poszukiwaniu prawdy. To nie może nie wciągnąć. Jednocześnie zaś autor przybliża nam w ten sposób ikoniczne postaci. Okazuje się, że mają oni pragnienia, uczucia i słabości takie, jak my wszyscy. Kochają i są kochani, zdradzają i są zdradzani, poddają się naciskom lub też, wykazując niezłomność i hart ducha, usiłują się im przeciwstawić.

Możemy też prześledzić niektóre fakty z ich życia, które ci później uwiecznili w swoich dziełach jako te, które przydarzają się ich bohaterom. Szczególnie ciekawie czytało mi się o Dostojewskim i elementach z jego przeszłości, przemyconych na kartach „Idioty”. Przyglądając się jego życiu, uwidocznionym przez Leona Cypkina w „Lecie w Baden”, Robert Papieski usiłuje odgadnąć przyczynę jego nagłej wolty, drastycznej zamiany dotychczasowych poglądów na te z zupełnie przeciwnego bieguna.  To fascynujące śledztwo, któremu Cypkin oddaje się z zapałem, a wraz z nim Robert Papieski i w końcu my. Próbujemy wszyscy domyślić się, który z licznych tropów jest tym właściwym.

Czytając zaś o Gogolu, nie mogłam pozbyć się natrętnego pytania kołaczącego w mojej głowie: czy można aż do tego stopnia przewidzieć swój los, jak przydarzyło się to właśnie jemu? Nic, tylko działanie sił nadprzyrodzonych. W taki sposób mogą ziścić się nasze największe lęki. Także te, którymi autor obarcza bohaterów swoich książek, być może w nadziei, że odczaruje zły los. „To literacka odmiana fatum, swoiste przekleństwo, magiczne, złośliwe obarczanie autora przygodami wykreowanych przez niego bohaterów”. To właśnie przydarzyło się Nikołajowi Gogolowi.

Tak więc idziemy sobie śladem Gogola, Turgieniewa, Dostojewskiego i innych, przysłuchujemy się ich rozmowom, mamy okazję wejrzeć w relacje rosyjskich środowisk twórczych, przekonać się, kto kogo lubił lub nienawidził, jakie tematy były wówczas ważne i dlaczego. Taka trochę prywata, o tyle jednak ważna, że odmalowuje klimat i wyjaśnia wiele wątków, które intrygowały w powieściach, a których nie potrafiliśmy z niczym powiązać. Są tu związki tragiczne, gdzie kobiety kochają bez granic, a  mężczyźni – postaci wybitne, pozwalają się kochać, by w dogodnym momencie wybrać własną, osobną drogę. Przy okazji homoseksualizmu Gumilowa dyskusja rozszerza się siłą rzeczy także na sferę obyczajową i rosyjskie zapatrywania na ten aspekt ludzkiej różnorodności.

Wyraźnie też uwidacznia się spór zwolenników zachodniej, liberalnej demokracji ze zwolennikami rosyjskiego monarchizmu. I tu znów, przy okazji Sołżenicyna, pojawia się przeciwstawienie powierzchowności Zachodu, z jego kultem młodości i radości, oraz ambiwalencją religijną i moralną, głębokiej, rosyjskiej duchowości. Proszę tylko nie mylić Rosji ze Związkiem Radzieckim, mam tu raczej na myśli rosyjską zadumaną duszę.  Ten spór o Rosję, jej wahanie pomiędzy zachodnim liberalizmem, a wschodnim autorytarnym i izolującym systemem rządów jest tu przewodnim, najważniejszym kierunkiem rozważań.

Autor, posiłkując się przywoływanymi tekstami, punktuje rosyjską niechęć do obcych i do intelektualistów, antysemityzm i bezrefleksyjną wiarę zwykłych, prostych ludzi w sączoną im do uszu propagandę. I robi to w sposób znakomity pod względem zarówno badawczym, jak i literackim. Imponuje ilość przypisów, co wskazuje na rzetelność podejścia do tematu. Styl jest jednak całkowicie zrozumiały, jasny, ciekawie zostały poprowadzone poszczególne wątki, jakie autor rozwija, co pozwala na połączenie pojedynczych esejów w spójną całość. Życie twórców znanych nam choćby z lektur szkolnych, przedstawione na tle sytuacji społecznej i politycznej XIX i XX wiecznej Rosji, jest pasjonujące i pozwala nam lepiej zrozumieć ich oraz ich twórczość.