Przeciw Diabłom I Infamisom | Autor: Józef Hen

Kolejna w dorobu Józefa Hena książka historyczna „Przeciw diabłom i infamisom” nosiła pierwotnie dopisek „cykl opowiadań historycznych dla młodzieży”. Dziś wydawca, wznawiając tę wyjątkową pozycję po niemal półwieczu, zrezygnował z tego niepotrzebnego szufladkowana. Cóż, faktycznie mamy do czynienia z czymś w rodzaju cyklu, zbioru nowel, połączonych osobą starościca Piotra Wolskiego, które tworzą spójną całość, ale zadowolenie z lektury czerpać można absolutnie niezależnie od wieku i - co również może wydawać się istotnie - bez dogłębnej wiedzy na temat XVII –to wiecznej Polski szlacheckiej. Z całą pewnością natomiast o rzeczoną wiedzę będziemy bogatsi, być może więc wydawca z 1973 miał na myśli ewidentnie edukacyjne walory omawianej pozycji, próbując kierować ją szczególnie do młodszego czytelnika. 

Ciekawa jest kanwa, na bazie której powstała ta książka. Otóż w ręce Autora trafiła osobliwa pozycja z epoki, która zawierała spis konkretnych spraw sądowych, niektórych opisanych z wszelkimi szczegółami, niektórych wspomnianych tylko lakonicznie. Nie trzeba talentu literackiego, by domyślić się prawdziwych ludzkich historii i codziennych tragedii kryjących się w suchych sądowych aktach, niezbędny jednak się okazuje, jeśli chciałoby się je ciekawie opowiedzieć. A talentu Henowi odmówić nie sposób. Uczynił bowiem z tych wycinków z odległej przeszłości rzecz tak soczystą, świeżą i zwyczajnie uniwersalną, że nawet dziś czytana, jest w stanie trafić we współczesną wrażliwość. Oprócz bowiem swojej ogromnej wiedzy i umiejętności władania piórem, zdradza autor wnikliwą znajomość natury ludzkiej, tak charakterystyczną dla całości swojej twórczości. 

Wspominaliśmy, że książka zbudowana jest z serii osobnych opowieści, a wynika to dokładnie z tego, że każda z nich dotyczy osobnego problemu prawnego, z którym zmierzyć się musi główny bohater – nieskazitelny, prawy i nieszczęśliwie zakochany starościc Wolski. Motyw nieszczęśliwej miłości spaja wszystkie te historie specyficzną klamrą, jest nie tylko zabiegiem dramaturgicznym, ale znakomicie dopełnia postać głównego bohatera, czyniąc go pełnokrwistą osobą, daleką od wyidealizowanych papierowych herosów znanych z typowych powieści historycznych. Podobnie rzecz ma się z pozostałą plejadą postaci, z których praktycznie każda zapada w pamięć, głównie dzięki temu, że obdarzona została przez Hena, cechami prawdziwych ludzi. 

„Przeciw diabłom i infamisom” możemy więc potraktować jako zbeletryzowaną wersję kroniki kryminalnej konkretnego regionu w Polsce pod panowaniem króla Zygmunta III Wazy. Trudno wyobrazić sobie lepszą lekcję historii? Można więc czytać tę pozycję, jako zbiór pasjonujących historii kryminalnych przebranych, by uczynić je bardziej atrakcyjnymi, w szlachecki kontusz, można dodatkowo wgryźć się w problem sztucznego, jak się okazuje, rozwarstwienia społecznego i spróbować odpowiedzieć sobie z bohaterami na pytanie o to, co czyniło człowieka szlachcicem. Czy tylko dziedziczony tytuł zapisany na pergaminie czy może styl życia i to, co reprezentował sobą dany człowiek. I jak bardzo utarty schemat i konwenans może determinować życie konkretnych osób. To z całą pewnością uniwersalne wątki, które towarzyszyć będą człowiekowi już zawsze. 

Przyznaję, że trochę żal, że książka ta nie trafiła do kanonu lektur, byłaby znakomitym materiałem do dyskusji na lekcjach języka polskiego, historii oraz wiedzy o społeczeństwie. Młody czytelnik skuszony kryminalną otoczką z całą pewnością znalazłby przyjemność z lekturze, która bez problemu mogłaby stanowić punkt wyjścia do omawiania problemu pańszczyzny, rozwarstwienia społecznego, stosunku do prawa, sprawiedliwości i takich zapomnianych już trochę pojęć jak honor czy poczucie obowiązku, każące stawiać dobro społeczne nad prywatę i hedonistyczne warcholstwo.