Topaz | Autor: Hakan Günday

Błękitne niebo, złocisty piasek plaż, turkusowe morze, albo dla kontrastu malownicze pasma górskie i wapienne tarasy. Starożytne ruiny, kręte uliczki klimatycznych miasteczek, gwarne ryneczki pachnące orientalnymi przyprawami, czy też ekskluzywne, rozległe kurorty. Oto nasze skojarzenia z Turcją, kolebką cywilizacji, położoną na styku dwóch kultur i dwóch kontynentów.

Po przeczytaniu którejkolwiek z książek Hakana Gundaya (a wydano ich w Polsce trzy – jedna lepsza od drugiej) wpadamy w dysonans poznawczy. Widzimy bowiem zupełnie inną Turcję. Nie ma śladu spodziewanego uroku i baśniowości. Jest za to przemoc, głód, bezwzględność. Dzieci, które pozbawione opieki i poczucia bezpieczeństwa lądują na ulicy i jeśli nie są w stanie pracować – giną, kobiety siłą przymuszane do małżeństwa, uchodźcy pozbawieni wszelkich praw i zdani na łaskę swoich przewoźników. Hakan Gunday pokazuje proces, jaki zachodzi w ludzkiej psychice, zło, jakie może się w niej pod wpływem sprzyjających okoliczności zrodzić i rozrastać, aż w końcu na nic innego nie ma już miejsca. Jego trzecia wydana u nas książka, „Topaz”, ukazuje w krzywym zwierciadle turecki przemysł turystyczny, jako machinę nastawioną na wyciśnięcie z przybywających na wypoczynek bogatych turystów jak największej ilości pieniędzy. Zwykłe oszustwo wsparte zostało wyższą ideologią, mówiącą o „odpłacie”, jaką kraj biedniejszy, społeczeństwo gnębione, lekceważone i wręcz „gwałcone” rewanżuje się białym, zamożnym, wyzyskującym przedstawicielom „niezwyciężalnego systemu”. Biura podróży, właściciele kurortów, przewodnicy i piloci wycieczek, wszyscy od początku zaangażowani są w ten proceder. Na końcu turysta staje przed sprzedawcą, w tym wypadku jednym z bohaterów powieści, pracownikiem ogromnego centrum jubilerskiego w Antalyi, renomowanym kurorcie na Riwierze Tureckiej. Sprzedawca zaś bawi się nim niczym kukiełką, wypróbowuje różne, znane sobie, skuteczne techniki, a jest ich wiele, od prostych do najbardziej wymyślnych, aby nie wyszedł ze sklepu z pustymi rękoma. W „Topazie” trzypiętrowym jubilerskim molochu nie chodzi zaś o nędzne kilkaset euro – a o kwoty rzędu kilkudziesięciu tysięcy. Czytając o tym możemy doznać szoku, gdyż metody te nie ograniczają się do perswazji i opowiadania bajeczek. To również formy molestowania, proponowania seksu, czy też zastraszania. „Sprzedawca to drugi z najstarszych zawodów świata”, więc dla wyników sprzedaży, dla zysku, zrobi wszystko, sprzeda nawet sam siebie. Żyjąc w ten sposób człowiek staje się pusty w środku, wrażliwość, uczucia musi schować głęboko w sercu, zamknąć na tysiąc zamków i o nich zapomnieć. Liczy się tylko wydajność. Po jakimś czasie już nie wie, kim kiedyś był, wspomnienia zagłusza alkoholem, przygodnym seksem i narkotykami.

Czytając tę książkę miałam wrażenie, że bohaterowie nie są ludźmi, a maszynami do robienia pieniędzy. Działają w sposób wyrachowany, na zimno, rutynowo, czasami nawet wyłączając myślenie, dzieląc mózg na partycje. A jak wiadomo, rutyna może doprowadzić do zguby. Gdy wydaje się nam, że jesteśmy w czymś najlepsi, niezwyciężeni – tracimy czujność.

W trakcie lektury czułam naprzemiennie przyciąganie i odpychanie. Historia bardzo mnie zainteresowała, szczególnie, że sprawiała wrażenie prawdziwej. Zupełnie jakbym czytała nie powieść, a reportaż. Wstrząsający reportaż. Pisany językiem ironii i sarkazmu, zimnym, nie pozbawionym wulgaryzmów. Szczególnie podejście do kobiet, seksistowskie, lekceważące, deprecjonujące, odrzucało mnie od książki. Z drugiej strony jednak wiedziałam, że nie jest to opinia autora, tylko pokazanie sposobu myślenia bohaterów książki. Uprzedmiotowienie i wyszydzenie klienta pozwalało sprzedawcy stosować wszelkie niemoralne i obrzydliwe metody bez żadnych skrupułów i wyrzutów sumienia. W pełni instrumentalnie.

Styl książki momentami przypomina suchy, lapidarny język technicznej instrukcji obsługi. Wylicza niemal w punktach instrumenty pozwalające wydrenować kieszeń turysty tak, aby się w tym nie zorientował. Język szorstki, bez sentymentów i bez złudzeń.

Większość z nas odwiedziła kiedyś Turcję, Tunezję lub Egipt. Czytając „Topaz” przypominamy sobie sytuacje podobne do opisanych przez Gundaya i jest nam głupio, bo wówczas ulegliśmy złudzeniu, daliśmy się zaczarować. Zastanawiamy się więc, czy to, co wtedy widzieliśmy, całe to piękno, było tylko fatamorganą, iluzją ? Czy byliśmy manipulowani? Jaka jest prawdziwa Turcja, ta z folderów, zjawiskowa i tajemnicza? Czy też ta z powieści Hakana Gundaya – zakłamana, brutalna, pozbawiona moralności? Czy byliśmy oczekiwanymi gośćmi, czy naiwnymi głupcami, których za plecami wykpiwano? Prawda pewnie leży jak zwykle pośrodku. Ważniejsze jest jednak pytanie, jaki naprawdę jest człowiek? Do czego jest w stanie się posunąć, jak bardzo zatracić siebie samego w pogoni za zyskiem i łatwym życiem. I czy tak naprawdę o takie właśnie życie mu chodzi, czy daje mu ono spełnienie. Jeżeli tak, to czemu musi się znieczulać i szukać zapomnienia? To właśnie człowiek stanowi centrum prozy Hakana Gundaya. Tylko naprawdę dobra proza narzuca tyle pytań, nie pozwala o sobie zapomnieć, zmusza do zastanowienia. I taki właśnie jest „Topaz”. Hakan Gunday to moje tegoroczne odkrycie. Pisarz, który nie zawodzi, prowokuje i nie daje łatwych odpowiedzi.