Pod Kołami | Autor: Hermann Hesse

Powieść, a raczej, jak określił sam autor – opowiadanie, „Pod kołami” Hermann Hesse wydał w 1906 roku. Aż musiałam to sprawdzić. Gdyby nie momentami nazbyt podniosły styl, trudno byłoby w to uwierzyć. Z dużą psychologiczną wnikliwością opisuje autor burzę, jaka towarzyszy dojrzewaniu młodego chłopca, wtłoczonego najpierw w nudne, uporządkowane małomiasteczkowe życie, a później w bezduszne tryby opresyjnej machiny pruskiego seminarium. Czy to końcówka XIX wieku, czy początek wieku XXI, wchodzenie w dorosłość jest tak samo intuicyjne i bolesne, a dryl i brak empatii mogą spowodować nieodwracalne szkody w psychice. W książce znajdujemy wyraźne odniesienia do biografii pisarza. On sam uciekł z podobnej instytucji, a jego kolega popełnił samobójstwo. Zapewne więc przemyślenia Hessego miały głębsze podłoże, wynikające z osobistych, trudnych doświadczeń. To dodaje jego prozie wiarygodności i powoduje, że czytamy ją z jeszcze większym przejęciem.

Hermann Hesse w mistrzowski sposób oddaje najdrobniejsze nawet stany psychiczne Hansa. Jak każdy wrażliwy człowiek na progu dorosłości szuka on najlepszej dla siebie drogi. Początkowo wydaje mu się, że jest nią nauka w seminarium, co pozwoli mu na wyrwanie się w świat. Później doświadcza nowych wrażeń: pierwsza przyjaźń, uczucie buntu, chęć pogodzenia własnych pragnień z surowym rygorem szkolnym. Przepełniają go skrajne emocje. Uczy się na własnym przykładzie, jak wysoką cenę trzeba czasem zapłacić za lojalność względem przyjaciela. Doznaje ostracyzmu ze strony szkolnych kolegów i nauczycieli. Gnębi go poczucie winy, że nie spełnił pokładanych w nim przez ojca i społeczność miasteczka, z którego pochodzi, nadziei. Widzi, jak trudno pogodzić pragnienie zaznaczenia własnej indywidualności z podporządkowaniem się panującej dyscyplinie czy konwenansom. Do końca nie wie, czego sam chce. Zwykle nie zdaje sobie sprawy, że wybory, jakich dokonuje, nie są tak naprawdę jego wyborami. Nawet dziewczyna, którą obdarza pierwszym, gwałtownym uczuciem, wyjeżdża bez słowa pożegnania. Tak więc zaczyna wątpić, czy ma w swoim życiu na cokolwiek wpływ. Traci powoli zmysły, podupada na zdrowiu, nachodzą go myśli samobójcze. I tu nagle okazuje się, że przynoszą mu one upragniony spokój. Jest wreszcie coś, co zależy tylko od niego. Rozważa więc drobiazgowo, jak i kiedy to zrobi. A my towarzyszymy mu w tych rozterkach, śledząc każdą jego myśl, podążając za autorem. Nami też szarpią emocje.

Hans jest bohaterem samotnym i zagubionym. Tak jak samotni i zagubieni są zwykle młodzi ludzie doświadczający w czasie między dzieciństwem, a dorosłością sprzecznych, niepokojących doznań. Nie mają oni jeszcze wypracowanych narzędzi radzenia sobie z nimi, brak im doświadczenia i mądrości życiowej, jakich nabiera się przez lata. Ale nie powinno wówczas zabraknąć przy nich mądrej, empatycznej bratniej duszy, która przynamniej by ich wysłuchała, a może nawet pomogła przez to przejść. Hansowi takiej osoby zabrakło. Ojciec, skądinąd poczciwy człowiek, nauczyciele, ksiądz, przyjaciel w seminarium, Emma – pierwsza miłość, koledzy czeladnicy, wszyscy mieli względem niego tylko oczekiwania. Miał wpasować się w określony schemat i w nim trwać, grać z góry napisaną rolę. Dla wrażliwego, poszukującego człowieka to nie do zaakceptowania. Może prowadzić tylko albo do wegetacji, albo do tragedii.

Hermann Hesse to nie tylko znakomity pisarz, potrafiący oddać piękno natury, barwy łąki, las w jesiennej odsłonie, sielską atmosferę zabawy podczas corocznego święta tłoczenia jabłecznika. Jego opis zapuszczonej, ubogiej ulicy Pod Sokołem, przyciągającej Hansa w dzieciństwie niczym magnes, siedliska osobników najróżniejszego autoramentu, miejsca występku i niebezpiecznej przygody, jest niemal dickensowski. Hermann Hesse jest też zarazem, co bardzo cenne, znakomitym psychologiem. Z troską i uwagą pochyla się nad wewnętrznym kryzysem, z jakim zmaga się Hans. Potrafi perfekcyjnie pokazać płynne przejście, jakiemu podlega spojrzenie Hansa na świat, wyeksponować zmiany postrzegania przez niego tych samych rzeczy i zjawisk w zależności od uczuć, jakich doświadcza w danej chwili. Czy jest to smutek, rezygnacja, obojętność, gniew, czy też euforia oczekiwania na nowe albo rozedrganie charakterystyczne dla pierwszej miłości. Te same pola, łąki, budynki, za każdym razem wyglądają inaczej. Na co innego zwraca Hans uwagę. Rzeczy, których wcześniej nie zauważał lub wydawały mu się szkaradne, innym razem nabierają barwy, intensywności, uroku. Dotychczas szary, smętny krajobraz zdaje się mienić kolorami, pachnieć i wibrować. Tak emocje wpływają na nasze zmysły.

Na uwagę zasługują rewelacyjnie nakreślone sylwetki uczniów i nauczycieli w seminarium. To doprawdy psychologiczne perełki, wycyzelowane mini portrety. Podobnie mieszkańcy miasteczka, a szczególnie ulicy Pod Sokołem.

Zastanawiam się, co może oznaczać tytuł „Pod kołami”. Tym bardziej, że wcześniej książka była wydana pod innym tytułem: „Wyższy świat”. Być może te właśnie koła prozy życia mogą rozjechać aspiracje i marzenia Hansa, jego chęć wydostania się z dusznego szwarcwaldzkiego miasteczka do „wyższego świata”, cieszenia się swobodą i realizowaniem własnych ambicji. Bohater ma wrażenie, że cokolwiek postanowi, czegokolwiek zapragnie, i tak nie ma to znaczenia. Scenariusz jego życia jest z góry napisany, rzeczy dzieją się mimo, a nawet wbrew jego woli. Koła pojazdu, jakim mknie w przyszłość, jadą swoim torem, nie on jest motorniczym tego pociągu. Może tylko jechać nim dalej, albo pod tymi kołami zginąć.