Diavolina | Autor: György Spiró

Jeśli przyjrzeć się historii totalitarnych reżimów od strony kultury, można zauważyć, że artyści w takich systemach zawsze mają do wyboru tylko dwie drogi. Jedna wydaje się jasna i bezpieczna - wystarczy wytrwale przymykać oczy na okrucieństwo, niesprawiedliwość i kłamstwa, wypowiadać się zgodnie z oczekiwaniami władz i tworzyć jedynie wątpliwe moralnie, a często i jakościowo, ale poprawne politycznie dzieła. Druga prezentuje się o wiele mniej kusząco - jest ciemna i wyboista, a na jej końcu czeka emigracja lub śmierć. Tych, którzy wybrali ścieżkę numer jeden prędzej czy później osądzi historia i można mieć pewność, że zrobi to surowo. Ale czy będzie miała rację? Czy ci, którzy współpracują ze zbrodniczym ustrojem, którzy reklamują go własnym, często bardzo znanym i szanowanym nazwiskiem, zawsze zasługują na bezwzględne potępienie? Czy istnieją jakiekolwiek okoliczności łagodzące? Takie pytania nasuwają się po lekturze Diavoliny autorstwa Gyorgya Spiro.

Stylizowana na pamiętnik powieść przedstawia rosyjskiego pisarza Maksyma Gorkiego i środowisko, w którym się obracał z punktu widzenia Olimpiady Czertkowej, czyli tytułowej Diavoliny. To kobieta, która towarzyszyła literatowi najdłużej - najpierw jako gospodyni, później osobista opiekunka - i była bodajże jedyną osobą, której mógł w pełni zaufać.

Historia Gorkiego jest pretekstem do ukazania szerszego problemu, do zastanowienia się nad rzeczywistością, w której jedno niewłaściwie dobrane lub wypowiedziane w nieodpowiednim momencie słowo może ściągnąć na człowieka wyrok śmierci. Mamy okazję poznać czasy terroru - najpierw w wykonaniu Lenina, potem jego najbardziej gorliwego ucznia, który bez wątpienia przerósł mistrza, sam jego mentor nazwał go przecież zbyt brutalnym. Narratorka wiele miejsca poświęca nakreśleniu sytuacji politycznej. Jej opisy są bardzo chłodne, pozbawione emocji, zupełnie jakby nie dotyczyły prawdziwych ludzi, realnych prześladowań i czystek. Sprawia wrażenie całkowicie znieczulonej, przywykłej do życia w świecie pokazowych procesów i egzekucji. Niektóre fragmenty czyta się niemal jak podręcznik, tak bardzo są suche. Nie każdemu będzie odpowiadał taki styl, choć według mnie całkiem nieźle pasuje do treści, podkreśla klimat tamtych czasów. Może zresztą chodzi o to, by opisywać realia tamtego okresu w sposób jak najbardziej oszczędny, może intencją autora było poruszenie czytelników samymi faktami, których wspomnienie budzi przecież grozę.

Gorki należał do tych, którzy stanęli po stronie komunistycznego systemu, to ten pisarz uważany jest za prekursora socrealizmu, to on pomagał ocieplać wizerunek Związku Radzieckiego. Narratorka relacjonuje jego działania i powody, dla których je podejmował, pokazuje go jako człowieka o dobrych intencjach, wplątanego w dramatyczne okoliczności. Gorki widziany oczami swojej najwierniejszej, jeśli nie jedynej przyjaciółki, jest postacią budzącą współczucie. Kimś, kto pozwala się wykorzystywać, kto utrzymuje niemal obcych sobie ludzi, kto pomaga początkującym literatom, nawet tym zupełnie pozbawionym talentu. Pozycję uzyskaną dzięki uległości wobec władzy wykorzystuje, by ratować innych od śmierci. Nie współpracuje z reżimem po to, by gromadzić majątek, zdobywać sławę - chce tylko przetrwać i umożliwić przetrwanie jak największej liczbie ludzi.

Diavolinę polecam przede wszystkim tym, którzy zainteresowani są historią, ale i pozostali mogą znaleźć w niej coś dla siebie. To książka, która opowiada nie tylko o przeszłości. To powieść o tym, co twórca może zrobić dla państwa i co państwo może zrobić dla twórcy, ale też o zawrotnych kosztach pozornej wolności, o tym, co trzeba poświęcić i co można stracić.