Gargantua I Pantagruel: Księgi I, II, III | Autor: François Rabelais

Dzieło Francoisa Rabelaisego to książka niezwykle ważna w dorobku francuskiej literatury, bez zbędnej przesady można nazwać je jednym z największych klasyków prozy szesnastego wieku. Obrazoburcza i prześmiewcza, w czasach, w jakich powstała cieszyła się zarówno wielkim uznaniem, jak i sporą dezaprobatą. Dziś odbiór „Gargantui i Pantagruela” jest zupełnie inny, a to co wzburzało czytelników współczesnych autorowi, w nas budzi uśmiech lub staje się niezupełnie zrozumiałe. Najnowsze wydanie, które ukazało się nakładem wydawnictwa MG, to przekład Tadeusza Boya-Żeleńskiego opatrzony licznymi komentarzami tłumacza, w których próbuje wyjaśnić czytelnikom najważniejsze elementy dzieła, które ze względu na swój silnie satyryczny charakter nieco się zestarzało.

W książce zawarto pierwsze trzy tomy „Gargantui i Pantagruela”. Już ze wstępu dowiadujemy się, że tom pierwszy wcale nie był nim, jeśli chodzi o chronologię pisania i powstał później w ramach uzupełnienia księgi Pantagruela. Gargantui poświęcona jest właśnie pierwsza część książki, w pozostałych dwóch główną postacią staje się jego syn – Pantagruel.

Gargantua i Pantagruel, to olbrzymy władające Amauros, dosłownie tajemniczym miastem w legendarnej Utopii. I choć o położeniu ich ojczyzny niewiele wiemy, to nie przeszkadza to bohaterom podróżować po Francji i innych miejscach Europy. Zarówno ojca jak i syna charakteryzuje wręcz epikurejskie podejście do życia, w którym głównym celem jest zapewnienie sobie przyjemności, czy to przez rozkosze stołu, czy też w inny sposób. Jednak gdy przychodzi chwila próby i gry potrzebne jest męstwo oraz spryt, olbrzymy bez wahania stają naprzeciw wyzwaniu. Spotkanych ludzi traktują z wyrozumiałością i życzliwością, a ich dobroć i protekcjonizm wobec nich mogą zaskakiwać. Choć gdy trzeba działać zdecydowanie żaden z nich się nie waha i z pewnością wykorzystują własną przewagę do osiągnięcia celu.

„Gargantua i Pantagruel” to mocno rozbudowana satyra na współczesność. Autor nie wahał się wyśmiać wszystkiego, co miał okazję poznać. Obrywa się kościołowi i władzy, szlachcie i ludziom niższych stanów, kobietom i mężczyznom. Przedstawione postacie posiadają cechy rozwinięte wręcz do karykaturalnych rozmiarów, co tylko podkreśla prześmiewczy charakter książki. Wiele z zawartych w powieści aluzji i nawiązań dziś jest zupełnie niezrozumiała, często nawet komentarz tłumacza niewiele pomaga, gdyż dla niego okoliczności powstania dzieła są prawie tak samo odległe jak dla współczesnych czytelników. Sporo tematów jednak ma wymiar znacznie bardziej uniwersalny i wciąż aktualny.

Powieść Rabelaisego to dzieło, do którego bardzo dobrze pasuje, powstały na jego podstawie przymiotnik – gargantuiczny. Autor nie szczędzi czytelnikom dokładnych wyliczeń i określeń, przez co książka jest wręcz najeżona epitetami, porównaniami i nawiązaniami do antyku. Język jakim posłużył się autor, jest niezwykle bogaty i plastyczny. Mimo nagromadzenie środków stylistycznych „Gargantuę i Pantagruela” czyta się bardzo płynnie. Bardzo liczne ale i niezwykle krótkie rozdziały również usprawniają lekturę.

Nie można powiedzieć, by dzieło Rabelaisego się nie postarzało. Specyficzny, satyryczny charakter powieści trudno w pełni zrozumieć w zupełnym oderwaniu od czasów, w których powstała. Nie znaczy to jednak, że po „Gargantuę i Pantagruela” nie warto sięgnąć. Dzięki przedmowie i komentarzom Tadeusza Boya-Żeleńskiego możemy nieco lepiej zrozumieć, że fragmenty, do których dziś podchodzimy z lekkim uśmiechem, dla współczesnych Rabelaisowi były skandaliczne. I choć dzisiaj śmieszą nas zupełnie inne jej fragmenty, niż dawniejszych czytelników, to jednak nadal wiele poruszanych tematów pozostaje aktualna a rubaszny styl w jakim książka została napisana również sprawia pozytywne wrażenie.

Przymiotnik gargantuiczny chyba już zawsze będzie mi się kojarzył z Elle Driver, która w drugiej części filmu Kill Bill ubolewała nad faktem, że ma niewiele okazji, by używać tego tak lubianego przez siebie słowa. Zapewne wcale by go nie znała, gdyby pięć wieków temu w ręce Francois Rabelais'go nie trafiła niepozorna książeczka anonimowego autorstwa pod tytułem: Wielkie i nieoszacowane kroniki wielkiego i straszliwego olbrzyma Gargantui, której treść opierała się na ludowych podaniach. Zainspirowany w ten sposób Rabelais najpierw stworzył historię Pantagruela - nieodrodnego syna Gargantui, a następnie spisał na nowo dzieje tego ostatniego. Oto krótka geneza narodzin jedynej powszechnie znanej pozycji w literackim dorobku Rabelais'go - kontrowersyjnej powieści Gargantua i Pantagruel.

Tytułowi bohaterowie to ojciec i syn - dwaj osobnicy o ogromnych ciałach. Każdy z nich jest do szaleństwa zakochany w rozrywkach, ze szczególnym rozrzewnieniem spogląda na stoły, gdzie tłuste jadło dzieli przestrzeń z mocnymi trunkami. Obaj prezentują typowo renesansowe podejście do życia - pragną odrzucenia przestarzałych wzorców, przyjęcia nowej perspektywy, zwrócenia większej uwagi na ludzkie potrzeby cielesne niż na kwestię zbawienia duszy, której do tej pory całkowicie się podporządkowywano. Nie bez powodu postawę wyrażającą radość życia, żywiołość i spontaniczność określa się mianem pantagruelizmu.

Dzięki krótkim, a zazwyczaj bardzo krótkim rozdziałom, książkę czyta się naprawdę szybko i trudno się nią znużyć. Dobroduszni bohaterowie łatwo zaskarbiają sobie sympatię, a ich dziwaczne, wręcz fantastyczne przygody śledzi się może nie z zapartym tchem, ale z wielkim zainteresowaniem. Spora w tym zasługa Tadeusza Boya-Żeleńskiego, który nie tylko przetłumaczył z francuskiego tekst powieści, ale pomaga czytelnikowi odkryć i zrozumieć warstwę symboliczną. Każdy element tej historii ma bowiem ukryte znaczenie. Treść odczytywana dosłownie może wydawać się śmieszna, ale w gruncie rzeczy nie ma w niej nic zabawnego. Sam autor pisze w przedmowie: A przypuściwszy nawet, iż w dosłownym rozumieniu znajdziecie tu dość materii wcale uciesznych (...), to i wówczas nie należy dać się temu omamić, jakoby śpiewom syrenim; jeno w wyższym rozumieniu wykładać sobie to, co zrazu zdawałoby się rzeczone z pustej jeno wesołości. Liczne przypisy pozwalają zorientować się, kto jest kim, do jakich autentycznych wydarzeń nawiązują poszczególne fragmenty, których działań i procesów dotyczy zawoalowana krytyka. Dowiadujemy się także, które treści musiały zostać nieco złagodzone przez samego autora, mającego podstawy do obaw o własną skórę. W końcu nikt nie lubi być wyśmiewany. Człowiek, który odważy się zadrzeć z bardzo wpływowymi postaciami musi się liczyć z możliwością poniesienia nielichych konsekwencji.

Trzeba być w niezłej formie, żeby za jednym zamachem, czyli za pośrednictwem jednej książki wyśmiać tak wiele osób, instytucji i zjawisk. Można powiedzieć, że dzieło Rabelias'go to satyra na wszystko, bardzo inteligentna, wyjątkowo zjadliwa i piekielnie wulgarna. Trochę czasu może zająć przyzwyczajenie się do grubiańskiego języka, a żeby przyspieszyć ten proces, warto przypomnieć sobie, że ordynarna bajka o sympatycznych olbrzymach to w rzeczywistości poważny manifest filozoficzny, efekt głębokich przemyśleń na temat kształtu świata i przemian, jakie w nim zachodzą, zbiór oskarżeń przede wszystkim przeciwko ludziom u władzy.

Gargantua i Pantagruel to lektura ciekawa, choć trochę już przestarzała, w niemodnym stylu. Warto przeczytać choćby z szacunku dla autora, który wiele zaryzykował, by przedstawić własny obraz szesnastowiecznej rzeczywistości, a zrobił to z godną podziwu fantazją.