Tańcząc Z Wrogiem | Autor: Paul Glaser

Biograficzna powieść o żydowskiej tancerce Rosie Glaser, której miłość do tańca i muzyki pomogła przetrwać Holocaust. Świetna proza, mnóstwo faktów i nowe, bardziej optymistyczne i niejednoznaczne spojrzenie na rzeczywistość niemieckich obozów zagłady.

Rosie Glaser to młoda Holenderka żydowskiego pochodzenia. Jej największą pasją jest taniec i to z nim postanawia związać swoją przyszłość. Zdobywa stosowne wykształcenie, tytuły i certyfikaty, pracuje w szkole tańca swego męża, a po rozwodzie z nim zakłada własną tego typu placówkę. Wkrótce zdobywa sporą popularność, jej występy zaliczane są do najważniejszych wydarzeń artystycznych w kraju, a sieć szkół tańca którą stworzyła bije na głowę inne podobne uczelnie. Tę błyskotliwą karierę z dnia na dzień przerywa wybuch II wojny światowej i represje, jakim podawane są wszystkie osoby pochodzenia żydowskiego. Rosie - która nigdy nie uważała siebie za Żydówkę - nie ma zamiaru stosować się do bezsensownych jej zdaniem rozporządzeń obciążających ludność żydowską (takich jak nakaz noszenia na ramieniu Gwiazdy Dawida, zakaz przebywania w miejscach publicznych oznaczonych jako przeznaczone wyłącznie dla Niemców i Holendrów, zakaz prowadzenia własnej działalności gospodarczej itp.) i pod zmienionym nazwiskiem wciąż korzysta z życia i prowadzi swoją szkołę tańca. Jej sukces kłół w oczy już przed wojną, teraz zaś staje się iskrą która wywołuje szereg donosów na młodą Żydówkę. Z ich kobieta wraz z całą rodziną udaje się na ucieczkę i ukrywa się, a gdy i tam jej tożsamość zostaje zdemaskowana trafia do szeregu różnych obozów dla Żydów, z których ten ostatni - obóz w Auschwitz - jest obozem zagłady.

Książkę o Rosie Glaser napisał jej bratanek Paul, który przez przypadek dowiedział się, że jest z pochodzenia Żydem i od tego momentu zaczął badać losy swojej rodziny. Rosie wydała mu się jej najciekawszą przedstawicielką, a co najważniejsze - jedną z niewielu które przeżyły drugowojenną zagładę. Ciocia Rosie - jak pieszczotliwie mówi o niej w całej powieści - zapisała mu w testamencie wszystkie swe pamiątki: zdjęcia, listy z obozów, pamiętniki, na podstawie których powstało "Tańcząc z wrogiem".

Powieść Paula Glasera różni się od znanych nam chociażby z listy szkolnych lektur utworów o niemieckich obozach. Przede wszystkim - mimo tak trudnej tematyki - jest to powieść pogodna, zapewne głównie dzięki temu, że jej główna bohaterka była osobą bardzo wesołą i żywiołową, i nie zatraciła swej radosnej osobowości nawet z powodu ogromu nieszczęść, które ją spotkały. Ta radość życia i zachwyt nad nim nawet w tak niesprzyjających okolicznościach jak pobyt w obozie zagłady determinuje również charakter samej książki. To właśnie niezachwiany optymizm i skłonność do doszukiwania się we wszystkim powodów do radości, a przede wszystkim niesłabnąca miłość do tańca i muzyki pozwoliły wyjść tej kobiece cało z obozu, którego większość mieszkańców zginęła w komorach gazowych. Rosie bowiem umiała zjednywać sobie ludzi tańcem i śpiewem, których uprawiania nie zarzuciła nawet w obozowych warunkach. Jej talent szybko został zauważony, a nadzorcy obozów prosili ją o umilanie im wieczorów, podczas których nierzadko tęsknili za swą ojczyzną i pomstowali na wojnę nie mniej niż będący pod ich strażą Żydzi. Rosie była im potrzebna, z czasem stała się wręcz niezbędna, a tylko tacy ludzie mieli prawo żyć w ustroju propagowanym przez Hitlera.

Jednakże jej zażyłość z Niemcami - która dwukrotnie zaowocowała nawet romansem - narażała Rosie także na krytykę wielu rodaków. Nazywaną ją "ta, która sypiała ze Szwabami", podejrzewano o kolaborację z nimi. Z powodu tych pomówień pokrewieństwa z Rosie wyparło się część jej ocalałych krewnych, nawet jej rodzony brat Jan dwukrotnie zrywał (za drugim razem ostatecznie) nawiązane niewiele wcześniej kontakty. W swych listach i pamiętnikach Żydówka nie wypiera się intymnych związków z Niemcami ani też nie tłumaczy się z nich, traktując je po prostu jako część swojej przeszłości - były i minęły. O pewną moralną ocenę postępowania swej cioci sili się za to jej bratanek, twierdząc że nie dziwi się szykanom społeczeństwa, dla którego po wojnie wszystko co niemieckie było złe, ale jeszcze mnie dziwi go zachowanie Rosie. Kobieta była przecież w sytuacji ekstremalnej, codziennie znajdowała się na granicy życia i śmierci. starała się przeżyć za wszelką cenę, a jeśli jedną z szans na przetrwanie był intymny związek z wrogiem - wchodziła w niego. I z psychologicznego punktu widzenia nie było w tym nic dziwnego ani nieprawidłowego. Ludzie znajdujący się w sytuacjach krańcowych - a taką z pewnością jest pobyt w obozie zagłady - zapominają o swych zasadach moralnych, i tak osoba która nigdy nie tknęła cudzej własności codziennie podkradała innym jedzenie, wierna żona chodzi do łóżka z każdym kto oferuje jej w zamian dodatkową kromkę chleba, mężczyzna który nie tknął nawet muchy bez mrugnięcia okiem zastrzeli żołnierza, który wcześniej zgwałcił jego córkę.
Temat znaczenia dobra i zła w sytuacji zagrożenia się w tej książce jedynie do zachowań obozowych jeńców, ale też do postępowania przedstawicieli poszczególnych narodów - zarówno tych z najbliższego otoczenia, jak i najznamienitszych ludzi w państwie. W swych wspomnieniach Rosie wiele miejsca poświęca zachowaniu swych rodaków Holendrów. To przecież Holendrzy zdradzili prawdę o jej pochodzeniu Niemcom (co ciekawe, zrobili to dwaj najbliżsi jej sercu mężczyźni - były mąż i ówczesny kochanek), zaś niektórzy "podli Niemcy" jeszcze na wolności oferowali jej schronienie, ułatwiali kontakt z rodziną, zaś w obozie pomagali zdobyć dodatkowe racje żywnościowe czy też nową odzież. Poza tym podczas II wojny światowej Holendrzy wydawali się być ślepi na tak zwaną "kwestię żydowską". Rosie ocenia ich jako oportunistów, którzy szybko przystali na współpracę z nazistami i na "nowy ład" jaki wprowadzili oni w ich kraju, a nawet głośno cieszyli się z tego, że Niemcy okupują Holandię, ponieważ ich rządy polepszyły sytuację ekonomiczną i gospodarczą tego kraju. Bohaterka "Tańcząc z wrogiem" uznaje takie zachowanie za zdradę, ale czy nie jest to ten sam rodzaj reakcji na sytuację zagrożenia, który miał miejsce w obozach zagłady? W końcu i tu i tu chodzi o ratowanie życia... Polacy wybrali zażartą walkę z okupantem, Holendrzy - bierne poddaństwo. O Polakach mówi się wiec jako o bohaterach, ale to Holendrzy są bogatszym narodem, po wojnie szybko wrócili do dawnego tempa rozwoju, podczas gdy Polskę trzeba było najpierw odbudować z gruzów, a Polacy w Europie mówiąc "I'm, from Poland" mają nadzieję że rozmówca usłyszy "I'm from Holland". Tak więc nie mogę zgodzić się z Rosie Glaser że pokora wobec wroga jest od razu zdradą kraju. Skandaliczne było natomiast zachowanie holenderskich władz tuż po zakończeniu wojny, o którym również szeroko pisze Żydówka. Nie dość że państwo holenderskie zagrabiło praktycznie cały majątek należący do Żydów mieszkających w tym kraju, to jeszcze rozkazało im uregulować wraz z odsetkami podatki z oczywistych powodów niepłacone w czasie wojny. Nie dziwi więc decyzja kobiety iż postanowiła zostać na zawsze w Szwecji - państwie które otoczyło ją opieką tuż po wyzwoleniu i przez następne miesiące zapewniało pełen pakiet socjalny.

Inny istotny temat podejmowany w powieści "Tańcząc z wrogiem" to problem z określeniem przez Żydów swej tożsamości i przynależności narodowej. Jak już pisałam, Rosie nigdy nie czuła się Żydówką, od dziecka była przekonana, że jest Holenderką, dlatego też nie rozumiała czemu dotykają ją wszelkie przeznaczone dla Żydów represje. Podobny problem dotykał także inne osoby, które przeżyły Holocaust. Praktycznie do końca swoich dni nie przyznawali się oni do swych żydowskich korzeni, wciąż żyjąc w traumie i uważając, że słowo "Żyd" budzi wśród ludzi jedynie negatywne skojarzenia. Jan Glaser pytany przez syna o pochodzenie ich rodziny, stwierdził: "Możesz być pewny, że ludzie będą się interesować naszym żydowskim pochodzeniem i straszliwą historią, ale nie rozmawiaj o tym. Zachowaj to dla siebie. W przeciwnym razie prędzej czy później zostanie to użyte przeciwko tobie." Podobnie myślała większość diaspory żydowskiej w Europie.

Oprócz fascynującej treści na pochwałę zasługuje również forma książki. Mamy tu bowiem do czynienia z całym miszmaszem gatunków. Jest to przede wszystkim powieść biograficzna, ale też autobiografia (Paul Glaser sporo miejsca poświęca także własnym poszukiwaniom swoich korzeni oraz szukaniu cioci Rosie), pamiętnik (fragmenty pamiętnika Rosie), powieść szkatułkowa (w książce znajdują się spore fragmenty powieści, którą pisała Rosie będąc w więzieniu, zaś w owej powieści mieszczą się jeszcze inne legendy i historie rodzinne) oraz literatura faktu (zdjęcia, fragmenty listów i oficjalnych pism urzędowych). Jako że jest to debiutancka powieść Glasera, tym bardziej należy docenić jego kunszt jako autora.

Polecam "Tańcząc z wrogiem" wszystkim osobom zainteresowanym "kwestią żydowską" oraz literaturą obozową, jak również wszystkim pozostałym miłośnikom dobrej prozy.

***
Dziękuję Wydawnictwu Rebis za udostępnienie egzemplarza recenzenckiego.