Arab Przyszłości 2: Dzieciństwo Na Bliskim Wschodzie (1984-1985)

Na ostatniej stronie okładki komiksu „Arab przyszłości” widnieje informacja, że jest to historia porównywana do „Persepolis” Marjane Satrapi, a także doskonale wszystkim znanego i wywołującego pewne kontrowersje „Mausa” Arta Spiegelmana. Ja jeszcze dodałbym do tego duetu trzecią opowieść, a mianowicie „Pjongjang” Guya Delisle, a że jestem świeżo po lekturze tego albumu to podobieństwa i różnice są widoczne bardzo wyraźnie.

Po dwóch latach, które minęły od polskiego debiutu rynkowego pierwszej części, ukazała się kontynuacja autobiograficznej trylogii autorstwa Riada Satafoufa. Polski wydawca - Kultura Gniewu - kazał nam więc dość długo czekać na możliwość poznania dalszych losów autora i zarazem głównego bohatera historii, a teraz przed nami kolejne oczekiwanie na ostatnią, trzecią część. I z jednej strony trochę szkoda, że aż tak długo trwa adaptowanie tej historii na polski rynek, ale jednocześnie cieszyć się trzeba, że się ona w ogóle ukazuje.

Przypomnijmy, że w pierwszej części poznaliśmy głównego bohatera Riada, który opowiedział nam losy swoje i swojej rodziny toczące się w latach 1978 – 1984. Ta część historii zakończyła się w momencie, w którym Sattouf zmuszony został do powrotu z Francji do Syrii. Na przedostatniej stronie tej części pada też z ust ojca Riada swoiste wytłumaczenie tytułu tego komiksu. Część druga jest bezpośrednią kontynuacją, tj. losy głównych bohaterów toczą się od momentu powrotu do ojczyzny głowy rodziny, a całość obejmuje dużo mniejszy, w porównaniu do części pierwszej, zakres czasu, gdyż jest to zaledwie jeden rok (1984-1985). To jednak absolutnie nie wpływa na jakość tego komiksu i na towarzyszące mu emocje. A te są naprawdę spore choćby z tego powodu, że przecież dane jest nam obserwować toczące się wydarzenia z perspektywy bardzo młodego dziecka. Nie jest więc niczym dziwnym, że wiele z zaprezentowanych zdarzeń szokuje podwójnie.

Wspomniałem na wstępie, że niniejszy tytuł przypomina mi nieco „Pjongjang” de facto z tego samego wydawnictwa i rzeczywiście tak jest. Obydwa obnażają prawdę o krajach w jakiś sposób związanych ze Związkiem Radzieckim, krajach, które chcąc trzymać w ryzach swoich obywateli, mydlą im oczy wymyślonym dobrobytem i kłamstwami, które normalny człowiek bez wypranego mózgu łatwo obali. Różnica między tymi dwoma historiami jest natomiast taka, że jeśli Guy Delisle opowiadał ją w sposób niepozbawiony humoru i dowcipu tak Sattouf jest w stu procentach poważny. Często nas szokuje i nawet nie stara się w jakiś sposób złagodzić czy utemperować wymowy opowiadanej przez siebie historii. Ciekawe jest to, że pewnie w sposób nieplanowany, historia ta staje się orężem i całkiem wymownym argumentem w debacie na temat imigrantów i przyjmowania muzułmanów w kręgi do tej pory im obce, czyli kraje europejskie i chrześcijańskie. Szokować może też przedstawiona skala nienawiści, którą Syryjczycy darzą Żydów. „Arab przyszłości” jest pod tym względem niezwykle mocnym i wstrząsającym komiksem, w którym jego autor dosadnie podkreśla różnice między krajami europejskimi a tymi, w których dominuje Islam. I oczywiście trzeba mieć w pamięci, że jego akcja dzieje się ponad trzydzieści lat temu, ale jednak...

Rzeczony komiks jest historią autobiograficzną i choć można powątpiewać, czy jego autor ma pamięć na tyle dobrą, że potrafi odwzorować tak odległą mu przeszłość to jednak nawet jeśli jest to historia w pewnym stopniu będąca owocem nie tylko pamięci, ale i wyobraźni autora, to nie zmienia faktu, że jest to opowieść niezwykła. Autor miał o tyle ułatwione zadanie, że samo niełatwe życie podpowiedziało mu wiele niezwykłych scen do swojej historii, ale jednak docenić trzeba, że zrobił on z niego odpowiedni użytek. Całą tę opowieść można odbierać na różnych płaszczyznach. Przede wszystkim jest to niezwykły komiks dokumentalny, który w pełni nas w pochłania. Obserwowanie panujących w krajach islamskich zasad, panującego tu braku poszanowania dla kobiet i zakłamania, a także ogromnej nienawiści do innych oraz przeciwstawienie tych postaw tym znanym z Europy, czyli wolności i bezpieczeństwa, które wówczas panowało jeszcze w drugiej ojczyźnie młodego bohatera, czyli Francji jest niezwykłe. Szczególnie dziś, gdy na świecie tak wiele się zmieniło na gorsze.

Druga kwestia to obserwowanie wzajemnych relacji panujących w rodzinie naszych bohaterów. Tutaj z kolei otrzymujemy naprawdę ciekawą i szczerą, a często bardzo smutną opowieść obyczajową, w której matka Riada w pewien sposób zmuszona zostaje odrzucić swoje marzenia i swoje dotychczasowe poukładane życie i ślepo podążać za swoim mężem dyktatorem. Nie ma ona absolutnie nic do powiedzenia, jak tylko wykonywać jego polecenia (choć przyznać trzeba, że stara się ona mu przeciwstawiać). Ojciec Riada, nie należy więc do tych, których można polubić, przynajmniej wnioskując z tego, jak przedstawia go jego własny syn. W komiksie tym od samego początku dużo jest bowiem scen, w których Riad pokazuje obłudę, naiwność czy po prostu traktowanie wszystkich z góry, będące udziałem jego rodzica.

Kolejna z płaszczyzn to obserwowanie tego, jak bardzo niedojrzałe jeszcze – z racji wieku - dziecko radzi sobie w tym brutalnym i często niezrozumiałym świecie, w którym ojciec jest dyktatorem, a rówieśnicy wyzywają go od Żyda. Sattouf genialnie oddał klimat i myśli kłębiące się w głowie malca, przez co w dużej mierze historia jest tak dobra i mocna w odbiorze.

Do tej różnorodności scenariuszowej autor dostosował się też graficznie. Tutaj również śledzimy akcję jednocześnie na kilku płaszczyznach. Jedna to ta, którą przedstawia on na pierwszym planie a także w klasycznych dialogach, druga to wszystko to, co dzieje się w dymkach narracyjnych (a często jest to coś zupełnie innego, niż widzimy na rysunku), a trzecia to stylizowane na dziecięce niedbałe pismo dopiski umieszczane tu i ówdzie. Całość składa się na komiks, w którym nie brakuje tekstu, i w którym niekiedy przeważa on nawet nad samym rysunkiem. Jednocześnie jest on tak dobrze rozpisany, że nawet przez moment nie pomyślimy, że jest przegadany. Poza tym kreska Sattoufa jest dość oszczędna i kreskówkowa, natomiast nie na tyle, żeby psuć atmosferę opisywanych zdarzeń. Sattouf nie przesadza też z używaniem kolorów, wybierając do własnej dyspozycji zaledwie kilka z nich i manewrując nimi na zmianę tak, że na planszach łatwo można dostrzec elementy, które chce on w danej chwili szczególnie wyróżnić. Całość jest więc bardzo przyjemna w odbiorze i podkreśla mocną wymowę scenariusza.

Podsumowując – drugi tom „Araba przyszłości” kontynuuje to, co widzieliśmy w części pierwszej. To bardzo mocny, szczery do bólu i niezwykły zapis dzieciństwa Riada rozerwanego między pobytem we Francji a Syrią, do której ciągnie jego ojca. To historia, w której relacje między ojcem a dzieckiem są nad wyraz niewłaściwe, ale normalne dla standardów panujących w ojczyźnie ojca. To w końcu dokumentalny i szczegółowy zapis tego, jak wyglądało jeszcze niedawno (pewnie w dużej mierze wygląda po dziś dzień) życie w muzułmańskim kraju, gdzie mężczyzna jest stawiany, kosztem kobiety, na piedestał, krajem żądzą dyktatorzy, a szary człowiek jest na tyle naiwny i tak dobrze oszukiwany, że nie chce wielu rzeczy zauważyć. Wszystkie te elementy składają się na wstrząsający obraz i jednocześnie niezwykłą autobiograficzną opowieść. I tylko szkoda, że musimy teraz długo czekać na finał tej niezwykłej trylogii.